CRISPI, Francesco (1819-1901)
İtalyan devlet adamı. İtalya’nın birleşmesi için çalışmış, 1887-1891 ve 1893-1896 arasında başbakanlık yapmıştır.
4 Ekim 1819’da Sicilya’nın Ribera kasabasında doğdu, 12 Ağustos 1901’de Napoli’de öldü. Çocukluğu Sicilya’da geçti. Palermo Universitesi’nde hukuk öğrenimi gördükten sonra Sicilya’dan ayrılarak Napoli’ye gitti. Burada avukatlık yapmaya başladı. Aynı dönemde cumhuriyetçi düşünceleri benimsedi ve cumhuriyetin kurulması için başlatılan eylemlere katıldı. 1848’de Sicilya’daki devrimci harekete katıldı ve kurulan geçici hükümette görev aldı. 1849’da devrimci hükümet devrilince Napoli’den ayrılmak zorunda kaldı ve Torino’ya geçti. 1853’te kentte başgösteren bir ayaklanmadan sorumlu tutularak Torino’dan çıkarılınca Malta’ya daha sonra da 1855’te Londra’ya gitti ve burada İtalyan cumhuriyetçi hareketinin önderlerinden Giuseppe Mazzini ile tanıştı. 1857’de Paris’e gittiyse de, Orsini suikastı nedeniyle kentten ayrılmak zorunda kaldı. 1859’da Sicilya’ya dönene dek çeşitli Avrupa kentlerinde dolaştı.
Crispi Sicilya’ya döndükten sonra, İtalyan Birliği’nin sağlanması yolundaki mücadelesini yoğunlaştırdı. Mayıs 1860’ta Garibaidi ile birlikte Cenova’dan Sicilya’ya düzenlediği Binler Sefer’i başarıya ulaşınca, kurulan geçici hükümette içişleri bakanlığı görevini üstlendi. Crispi İtalyan Birliği’nin Piyemonte monarşisi dışında gerçekleşmesi gerektiğini savunuyordu. Sicilya ve Napoli Kasım 1860’da Piyemonte’ye bağlanınca hükümetteki görevinden ayrıldı. 1861’de Sicilya milletvekili olarak İtalyan Parlamentosu’na girdi. Crispi, milletvekilliğinin ilk yıllarında Başbakan Kont Cavour’a karşı yürütülen sol muhalefetin önderliğini yaptı. 1865’ten başlayarak monarşinin milli birliği pekiştireceğini ve birliğin cumhuriyetin kurulmasından daha önemli olduğunu savunmaya başladı. Bu düşünceleriyle Kral ILVittoria Emanuele’nin desteğini kazandı.
Crispi 1876’da solcu Depretis iktidara gelince Millet Meclisi’ne başkan seçildi. 1877-1878 yıllarında Depretis hükümetinde içişleri bakanlığı görevinde bulundu. Bakanlıktan ayrılışını izleyen 9 yıl boyunca, yayımladığı Riforma gazetesinde Depretis iktidarını eleştirdi. 1887’de yeniden siyasi yaşama atıldı ve içişleri bakanlığına getirildi. Aynı yıl, Depretis’in ölümü üzerine, başbakan oldu.
Başbakanlığın yanı sıra, içişleri ve dışişleri bakanlığı görevlerini de üstlenen Crispi kamu düzeni ile ilgili baskıcı önlemler aldı. Toplanma ve örgütlenme özgürlüklerini sınırladı. Afrika’daki Italyan sömürge yönetimini güçlendirme ve sömürge topraklarını genişletme amacına yönelik yayılmacı bir siyaset izledi. Bu siyasetin, Üçlü İttifak’ın diğer üyesi Almanya ve Avusturya-Macaristan tarafından da onaylanmasını sağlamaya çalıştı. İtalya’nın Afrika’daki çıkarlarına engel olan Fransa’nın güçlenmemesi için Crispi 1887’de hükümeti Fransa ve İtalya arasındaki ticaret antlaşmasını bozmaya ikna etti. Bu karar, İtalya ile Fransa arasında 10 yıl sürecek olan gümrük savaşlarını başlattı ve sonuçta İtalyan ekonomisinin büyük zarar görmesine neden oldu. Artan mali güçlükler karşısında çalışanlar kesiminde hoşnutsuzluklar baş-gösterince hükümete karşı eylemler başladı. Crispi, Sicilya ve Luniglana’daki işçi ve köylü eylemlerini zor kullanarak bastırma yoluna gitti. Bu uygulamaların yarattığı hoşnutsuzluklar nedeniyle 1891’de başbakanlıktan ayrılmak zorunda kaldı.
1893’te yeniden başbakanlık görevine çağrılan Crispi, ülkenin iktisadi durumunu düzeltmeye yönelik önlemler alırken, baskıcı yöntemleri de artırdı. Tüm sosyalist örgütleri ve işçi, köylü birliklerini kapattı, binlerce kişiyi vatandaşlıktan çıkardı. 1894’te Millet Meclisi’ni dağıtarak ülkeyi bir diktatör gibi yönetmeye başladı. Afrika’daki saldırgan siyasetini sürdüren Crispi, Italyan ordusu 1896’da Adua’da Flabeş ordusu tarafından bozguna uğratılınca bir kez daha başbakanlıktan ayrılmak zorunda kaldı. Crispi’ nin İtalya’yı büyük bir sömürgeci devlet yapma yolundaki düşünceleri, daha sonra Mussolini tarafından gerçekleştirilmeye çalışıldı.
• KAYNAKLAR: G.Castellini, Crispi, 1924; B.Croce, Storia d’Italia dal 1871 al 1913, 1928; M.Grillandi, Francesco Crispi, 1969; N.Inglese, Crispi, 1961; A.C.Jemolo, Crispi, 1922; G. Salvemini, La Politica estera di Francesco Crispi, 1919; W.J.Stillman, Francesco Crispi: lnsurgent, Erile, Revolutionarist and Statesman, 1899; G.Volpe, Francesco Crispi, 1928.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi