BUFFON, Georges Louis Leclerc (1707-1788)
Fransız, doğabilimci. Bir ansiklopedi niteliğindeki Histoire naturelle adlı yapıtı, 18.yy’ın en önemli ve en geniş kapsamlı doğa tarihi derlemesidir.
7 Eylül 1707’de Montbard’da doğdu, 16 Nisan 1788’de Paris’te öldü. Annesinin zengin bir akrabası Leclerc ailesine yüklü bir miras bıraktığında, Georges Louis 10 yaşlarındaydı. Bu parayla yöreden büyük topraklar satın alarak aile adlarına “de Buffon”u da ekleyen babası aynı yıl Bourgogne il meclisi üyeliğine seçilince, Montbard’dan ayrılıp Bourgogne’un merkezi Dijon’a yerleştiler. 1717-1723 arasında Dijon’da-ki bir Cizvit okulunda eğitim gören Georges Louis, daha sonra babasının isteğiyle hukuk okudu. Ancak, 1726’da diplomasını almasına karşın hukuğu bir türlü benimseyemediğinden, tıp, botanik ve matematik öğrenimi yapmak üzere iki yıl sonra Angers’e gitti. O aralar tanıştığı genç bir İngiliz soylusu ve onun özel öğretmeniyle birlikte 1730’da uzun bir yolculuğa çıkarak Fransa’nın güneyini, İtalya ve Ingiltere’yi dolaşan Buffon, 1732’de Fransa’ya döndü. Mont-bard’a yerleşip, annesinden miras kalan toprakların geliriyle elli yıl boyunca aralıksız sürdüreceği bilimsel çalışmalarına başladı. Sonraki yıllarda görevi nedeniyle kış aylarını Paris’te geçirmesine karşın, ölünceye değin Montbard’dan ayrılmadı ve günde 12 saatten çok çalışarak yapıtlarının büyük bir bölümünü orada yazdı.
Buffon’un 1734-1740 arasındaki ilk çalışmaları matematik, fizik, botanik, kimya, biyoloji, tarım ve ormancılık gibi çok çeşitli alanları kapsar. O dönemde hem Fransız Bilimler Akademisi’ne sunduğu incelemeleriyle, hem de 1734’te Stephen Hales’in Vegetable Statics (“Bitki Statiği”), 1740’ta Newton’m The Met-hod of Fluxions and Infinite Series (“Flüksiyonlar ve Sonlu Seriler Yöntemi”) adlı yapıtlarım İngilizce’den Fransızca’ya çevirerek bilim çevrelerinde adını duyurmuştu. Böylece 1739’da, önce Fransız Bilimler Akademisi ile Londra’daki Royal Society’nin üyeliğine kabul edildi, bir ay sonra da Jardin de Roi’nın yöneticiliğine getirildi. Buffon, ölünceye değin sürdürdüğü bu görevi sırasında, sonradan jardin des Pbantes adını alan ve 1794’te doğa tarihi müzesine (Museum National d’Histoire Naturelle) dönüştürülen bu kuruluşu önemli bir araştırma merkezi durumuna getirdiği gibi, 44 ciltlik büyük yapıtı Histoire naturelle, generale et particuliere’ı, (“Genel ve Özel Doğa Tarihi”) yayımlamaya da o yıllarda başladı.
1752’de evlenen Buffon, ertesi yıl Fransız Akademisi’ne üye seçildi. 1769’da, oğullarının doğumundan beş yıl sonra karısı ölünce, yazar Mme de Stael’in annesi Mme Necker ile Buffon arasında ömür boyu sürecek yakın bir dostluk ve sevgi bağı kuruldu. O yıllarda doğa ansiklopedisinin birbirini izleyen ciltleri büyük bir ilgiyle karşılanmış, Buffon’un adı çoktan ülke sınırlarını aşmıştı. Bu başarısına karşılık 1771’de Fransa kralı XV.Louis’den “Kont” unvanı alan Buffon, oğlunun da doğabilimci olmasını istediği için Lamarck’ın araştırma gezilerine onu da yolladı. Oysa genç Buffon aynı isteği duymuyordu, orduya katılıp maceracı ve mirasyedi bir yaşamı yeğledi. Oğlu, babasının ölümünden altı yıl sonra, henüz 30 yaşındayken Konvansiyon Meclisi’nin kararıyla idam edildi.
Paris’teki Jardin du Roi’nın yöneticiliğine atanan Buffon bahçedeki bitkilerin kataloğunu hazırlamak üzere işe başladığında, elinin altındaki zengin olanaklardan da yararlanarak canlı ve cansız doğa varlıklarına ilişkin tüm bilgileri bir araya toplamayı düşündü. Bu düşüncenin ürünü olan Histoire naturelle, doğabi-limin ayrı ayrı dallarındaki dağınık bilgilerin usta bir bireşimi, o çağda bilinen tüm olguların hemen hemen eksiksiz bir derlemesidir ve yalnız zengin içeriğiyle ya da çizimlerinin güzelliğiyle değil, Buffon’un özenli üslubuyla da ayrı bir önem taşır. Buffon’un öğrencilerinin ve meslektaşlarının katkılarıyla 1744-1788 arasında kaleme alman yapıtın ilk cildi, 1749’da yayımlandı. 1767’ye değin yayımlanan ciltlerin sayısı on beşi bulmuştu. Bunu, 1770-1783 arasında kuşlara ayrılmış dokuz cildin ve 1783-1788 arasında minerallere ayrılmış beş cildin yayımı izledi. Arada, 1774’ten 1788’e değin yayımlanan yedi cilt ilk on beş cilde ek niteliğindeydi ve çağında büyük tartışmalara yol açan Les epoques de la nature’ü (“Doğa Tarihi Çağları”) içeriyordu. Böylelikle, Buffon’un ölümünden önce, kırk yılı aşkın uzun bir ekip çalışmasına karşın, tasarlanan elli cildin yalnızca otuz altısı yayımlanabilmişti. Buffon’un ölümünden sonra, yardımcılarından Lacepede’in 1788-1804 arasında yayımladığı, sürüngenlere, balık ve balinalara ayrılmış sekiz ciltle yapıtın tümü 44 cildi bulmuş ve omurgasızlar dışında tüm canlılar dünyası ele alınmıştı.
Düşüncelerin belli bir mantık düzeni içinde birbirine bağlanmasına çok önem veren Buffon, yalnız bir doğabilimci değil, 18.yy Fransa’sının en titiz üslup denemecilerinden biridir. 1753’te, Fransız Akademisi’ne kabul edilmesi onuruna verdiği Dis-courssurle style (“Üslup Üzerine Söylev”) adlı söylevi, geleneğe uygun olarak ne Akademi üyelerine bir övgü konuşmasıdır, ne de bir doğabilimcinin yaklaşımını yansıtır. Yalnızca iyi yazılmış yapıtların, gelecek kuşaklara ulaşabileceğine inanan Buffon, “üslup insanın ta kendisidir” diyecek kadar anlatıma önem veriyordu. Yapıtının sincapları tanımlayan bölümünde sıcak ve yumuşak bir anlatıma bürünen üslubu, dünyanın doğuşunu ve jeolojik çağları anlatırken destansı bir nitelik kazanır. Çağında kimi yazarlar Buffon’u bir bilim adamından öte büyük bir doğa şairi diye överken, kimileri de ağır ve süslü üslubu nedeniyle eleştirmişlerdir.
Les epoques de la nature’de yeryüzünün yaşının 70.000 yıldan fazla olduğunu hesaplayan, canlıların ise yaklaşık 40.000 yıllık bir geçmişi olduğunu öne süren Buffon, insanın ortaya çıkışından önce yerkürenin beş gelişme evresinden geçtiğini, Güneş’ten kopmuş akkor halinde bir ateş parçasıyken zamanla soğuduğunu ve denizlerin karaları kapladığını savunurken doğrudan doğal örneklere, özellikle fosiller üzerindeki incelemelere dayanır. Tüm bilgileri kuramsal yaklaşımlar yerine deneysel olgulara dayandırmak eğiliminde olan Buffon, Linneaus’un bitki ve hayvan sınıflandırmasını çok sistemli olmakla eleştirmiş, ancak kendisi tam bir sınıflandırma çalışmasına kalkışmamıştır. Jeolojik zamanları, büyük yıkımlarla birbirinden ayrılmış çağlara bölen Buffon’un bu görüşünü, sonradan bazı düşünürler insanlık tarihine de uygulamışlardır.
Buffon’a göre insanın, topluluk içinde yaşaması nedeniyle olağanüstü gelişen düşünsel ve ahlaksal yetilerinin kökeni, temelde hayvanlarınkinden pek de değişik olmayan duyumları ve içgüdüleridir. Düşünceleriyle Encyclopedie’çileri ve Condillac’ı etkileyen Buffon, bu anlamda antropolojinin gelişmesine yön verenlerden biridir. Encyclopedie’çilerin tümüyle dostu olmasına karşın bu büyük yapıtın yazımına katılmayan Buffon, 18.yy philosophe’larına da bağlanmamış, özellikle Newton, Bacon, Leibniz ve Locke’ un etkilerini taşıyan görüşleri gene de çağının düşüncesini derinden etkilemiştir. Yeryüzünün oluşumunu açıklamak için doğal nedenler arayan ve her şeyi kurgulayan bir yaratıcının varlığını yadsıyan Buffon’ un, özellikle yeryüzünün yaşı, evrimi ve türlerin değişimi konusundaki görüşleri kilisenin ve kimi bilim adamlarının ağır eleştirilerine uğramış, büyük tartışmalara ortam hazırlamıştır. Türlerin doğuşunu “organik moleküller”in varlığına dayanarak açıklayan ve daha çok çevre, beslenme, evcilleştirme gibi dış etkenlere bağladığı sınırlı bir dönüşümcülüğü benimseyen Buffon, bugünkü anlamda gerçek bir evrim kuramcısı sayılamazsa da, çağının ötesindeki sezgici yaklaşımıyla evrim düşüncesinin ilk öncülerinden biridir. Darwin, The Origin of Species (Türlerin Kökeni) adlı yapıtında Buffon’dan, “türlerin değişikliğe uğradığına ve bugünkü canlıların eskiden yaşamış türlerinin; gerçek dölleri olduğuna ilk inanan, konuyu bilimsel anlamda ilk ele alan doğabilgini” diye söz eder.
• YAPITLAR (başlıca): Histoire naturelle, generale et particuliere, 44 cilt, 1749-1804, (“Genel ve Özel Doğa Tarihi”); P.Flourens (der.), Oeuvres Completes, 12 cilt, 1853-1855, (“Tüm Yapıtları”); J.L.Lanessan (der.), Oeuvres Completes de Buffon, 14 cilt, 1884-1885, (“Buffon’un Toplu Yapıtları”); J.Piveteau (der.), Oeuvres philosophi-ques de Buffon, (ö.s.), 1954, (“Buffon’un Felsefe Yapıtları”).
• KAYNAKLAR: P.Flourens, Buffon, histoire de ses trava-ux et de ses idees, 1844; E.Geoffroy Saint-Hilaire, Fragments biographiques, precedes d’etudes sur la vie, les ouvrages et les doctrines de Buffon, 1838; L.Roule, Buffon et la description de la nature, 1924; J.S.Wilkie, “Buffon, Lamarck and Darwin”, Darwin’s Biological Work (P.R.Bell, yay.), 1964.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi