CHARLES I (1600-1649)
İngiltere kralı. İdam edilen ilk İngiliz kralıdır.
19 Kasım 1600’de Iskoçya’da doğdu, 30 Ocak 1649’da Londra’da öldü. İskoç kralı VT.James’in ikinci oğludur. Hastalıklı bir çocuk olduğundan, babası 1603’te I.James olarak İngiltere kralı ilan edildiğinde, uzun yolculuklara dayanamayacağı için bir süre, İskoçya’da kaldı. Atlara ve avlanmaya, plastik sanatlara özel bir ilgisi vardı. Rubens ve Van Dyck’ı İngiltere’ye çağırdı. 1616’daWales prensi oldu.
27 Mart 1625’te kral oldu ve ardından Fransa Kralı XIII. Louis’in kız kardeşi Henrietta Maria ile evlendi. Kral olduktan sonra, bu makamı elinde tutanın yalnız Tann’ya karşı sorumlu olduğuna inandığından Charles’m yavaş yavaş parlamento ile arası açılmaya başladı. Tarımda pazar için üretimin yaygınlaşmasıyla yeni bir soylu sınıf ortaya çıkmıştı. Bunlar özellikle yün üretimi ve ticareti ile uğraşıyorlardı. Bu kesim, ticaret ve dünya pazarlarında güçlenirken parlamentoda da önemli bir etkinlik kazanmaya başladı.
Öte yandan, Charles’ın dış politikası ülkeye çok pahalıya mal oluyor, savaşlara hazine para yetiştire-miyordu. Kralın toplayacağı vergileri onaylama parlamentonun hakkıydı. Sürekli savaşlar için gereken paralar, parlamento desteği olmadan toplanamazdı. Parlamento onayını, Charles, krallık makamına hakaret olarak gördü, parlamentoyu devre dışı bırakarak bir dizi yöntemle vergi toplama yoluna gitti. Soylular ile gelişmekte olan tüccar kesimi krala borç para vermek zorunda bırakıldı. Vergisini ödemeyenleri ise özel mahkemelerce tutuklattırması gerginliği büsbütün artırdı.
Sorunun dinsel yanı da önemliydi. Parlamento üyelerinin çoğu Protestanlık’ın Püriten mezhebindendi. Püritenler papalığın ve Katolik Kilisesi’nin amansız düşmanıydı. I.Charles Anglikan Kilisesi’n-dendi, Fransız olan karısı ise Katolik idi. Parlamenter Püritenler, Charles’m, karısı yoluyla, Katolik dinini İngiltere’ye geri getirmeye çalıştığı kuşkusundaydıiar.
1629’da parlamentoyu dağıtan Charles, ülkeyi 11 yıl parlamentosuz yönetti. 1634’te, o güne dek yalnız sahil kentlerinin ödediği bir vergiyi tüm kentlere ödetmeye başladı. Ayrıca özel mahkemeler kurdurup, buyruğuna karşı çıkanları yargılattı.
1603’ten beri İngiltere’yi yöneten Stuart hanedanının İskoç kökenli olmasına karşın, İskoçya, ülke yönetiminde ikinci planda kalmıştı. Ayrıca İskoçya’ da Protestanlık’ın bir kolu olan Presbiteryenlik egemendi. Charles Anglikan Kilisesi’nin öğretilerini İskoçlar’a zorla kabul ettirmeye kalkışınca İskoçlar ayaklandı. İskoçlar’a karşı savaşabilmek için paraya gerek duyan I.Charles, parlamentoyu toplamak zorunda kaldı. Parlamento, krala ancak gerekçelerini sunduktan sonra, para konusunu görüşmeye hazır olacağını bildirdi. Charles, parlamentoyu yeniden dağıttı. Ancak 1631’de bir İskoç ordusunun Kuzey İngiltere’ye girmesi üzerine parlamentoyu yeniden toplamak zorunda kaldı.
Kasım 1640’ta toplanan bu parlamento ünlü “Uzun Parlamento” olacaktı. Parlamentoda geçmişin haksızlıkları, kralın İngiliz yasalarım çiğnediği, parlamentonun haklarını gasbettiği dile getirildi. Parlamento üyelerinin bu kızgınlığı karşısında Charles yumuşak davranmak zorunda kaldı. 23 Kasım 164l’de parlamento “Büyük Protesto” denilen belgeyi krala sundu. Bu belgede, Charles tahta çıktığından beri, ülkede aksayan düzenin sorumlusunun kral olduğu bildiriliyordu. Kral ile parlamento arasındaki hava giderek gerginleşmeye başladı. Ordunun denetimini isteyen parlamentoya kesin red cevabı verildikten sona, Charles, parlamentonun kraliçeyi yargılamaya hazırlandığından kuşkulandı ve ailesini Hollanda’ya yolladı. 4 Ocak 1642’de parlamentonun önderlerinden beşini tutuklattırmaya kalkıştı. Ancak bunlar kaçmayı başardı. Bu arada kraliçe, kraliyet mücevherlerini karşılık göstererek kocasına borç para bulma çabasına girişti. Kraliyet ile parlamento savaş hazırlıklarına başladılar. Haziran 1642’de parlamento “19 öneri” adlı belgeyi Charles’a yolladı. Buna göre vergi koyma ve tüm yüksek kademe devlet memurlarım atama yetkileri parlamentoda olmalıydı, ordu ve kilise parlamentonun denetimine girmeli, kraliyet bütçesi ile devlet bütçesi birbirinden ayrılmalıydı. Charles bu belgeyi bir ültimatom olarak değerlendirdi ve 22 Ağustos 1642’de İngiltere İç Savaşı başladı.
İngiltere İç Savaşı
Monarşi ve parlamento yanlıları olarak ikiye ayrılan askeri güçlerden, önce, Charles’ın askeri birlikleri başarılı oldu. Ancak Charles danışmanlarının uyarılarına karşın ilk başarılarım Londra üzerine yürüyerek değerlendiremedi. Bu da parlamento yanlılarına toparlanma olanağınıverdi. 1643’te, savaşı Ox-ford’dan yöneten Charles’a parlamentonun bir barış önerisi getirildi. Ancak Hollanda’dan bir gemi dolusu silah getirmiş olan kraliçenin de etkisiyle Charles öneriyi geri çevirdi. Ocak 1644’te Iskoçlar parlamento yanlılarıyla işbirliğine giderek Charles’m Londra üzerine yürüme projesinden vazgeçmesini sağladılar. Ingiltere’nin Güney ve Batı’sına kralcı, Kuzey ve Doğu’suna ise parlamentocu güçler yerleşti.
1645 dönüm noktası oldu. Oliver Cromtvell tarafından eğitilen “Yeni Model Ordu” parlamento yanlılarının baskın çıkmasına yol açtı. 14 Haziran Waseby savaşında Charles’m ilk kesin yenilgisi, bu ordu sayesinde gerçekleşti. Köylüleri askeri eğitimden geçiren parlamento yanlılarının önderi Crom-well, kralın süvari birliklerine karşı bu orduyu çıkararak, soylu kesiminin geleneksel silah üstünlüğünü kırdı.
1646 Mayısı’nda kralın bulunduğu Oxford kenti kuşatıldı. Ocak 1647’de ise Charles, parlamento kuvvetlerine tutsak olmasına karşın ordu ile parlamento arasındaki anlaşmazlıklardan yararlanmaya, bunlarla ayrı ayrı görüşmeler yapmaya çalıştı. 1648 yılının ortalarında parlamento, Charles’m yargılanmasına karar verdi. Parlamenterler, Charles’ı ülkenin sorunlarından sorumlu tutuyor ve ülkeden kaçarak dış askeri müdahaleyi kışkırtmakla suçluyordu. Böylelikle Charles, vatana ihanetten ve “Ingiliz toplumuna karşı suç işlemiş” olmaktan yargılanacaktı. Ancak Charles, onu yargılayacak mahkemenin yasal olmadığını iddia etti. “Bir kralı yargılayabilecek üst makam yoktur” savını öne sürdü. Kralın uzlaşmaz tutumu onu yargılayan parlamentoda bölünmeye yol açtı.
Bazı parlamenterler ılımlı bir monarşi idaresi istiyorlar ve krala yumuşak davramlması gerektiğine inanıyorlardı. Başlarında parlamentonun en güçlü kişisi Cromwell olmak üzere bir diğer kanat ise, kralın vatanına ihanet ettiği için idam edilmesi gerektiğini savunuyordu. Sonunda özellikle Cromwell’in baskısıyla 27 Ocak 1649’da Charles ölüm cezasına çarptırıldı. Karar 30 Ocak’ta Londra’da yerine getirildi.
I.Charles’m dönemi ve İngiliz İç Savaşı, parlamentoca temsil edilen gelişme sürecindeki burjuvaziyle, feodal sistemin temsilcisi kraliyet arasındaki siyasi iktidarı paylaşma mücadelesinin, ilk aşamasını simgeler. İç Savaş ise İngiliz Demokratik Devrim sürecinin başlangıcı olarak değerlendirilir.
• KAYNAKLAR: R.Lockyer, Tudor and Stuart Britain, 1964; G.M.Trevelyan, England under the Stuarts, 1957; C.V.Wedgwood, The King’s Peace, 1955; C.V.Wedgwo-od, The King’s War, 1958; C.V.Wedgwood, A Coffin for King Charles: The Trial and Execution of Charles I, 1964.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi