İçduyum
Deneycilik bütün bilginin deneyle temellendiğini ileri sürerken, bundan, iki kaynak anlar: dış duyum ve içduyum. Dışduyum, algıya veri olan duyu girdilerini kapsar. Nedeni anlığın dışındadır. Bu, kimine göre fiziksel bir dışdünya (Locke*), kimine göre Tanrı (Berkeley), kimine göre ise bilinemez bir ortamdır (Hume*, Kant*). Iç deney ise, deneye veri olmasına karşın, bu dışnedenden kaynaklanmayan girdileri kapsar. Locke bunu adlandırırken “reflecti-on” kavramını kullanmıştır. Bundan anladığı, düşüncenin kendi üzerine dönmesi, anlığın (zihnin) içeriğinin düşüncede yansıtılmasıdır. Iç deney Locke’a göre “anlığımızın işlemlerinin (operations) algılanmasıdır”. Bu işlemler anlıktaki tüm eylem ve işlevleri kapsar. Anlığın kendi işlemlerini ele alması sonucunda doğan içerikler ise içduyumun ürettiği verilerdir. Locke, dışduyum nasıl dışarıdaki nesneler üzerine duyu verileri sağlıyorsa, bu da, anlığın içeriklerini konu alır demektedir. Bu nedenle “içduyum” (internal sensation) olarak adlandırılabilir. Sonraları “introspection” (içe bakış) olarak da adlandırılan bu kaynak iç dünya üstüne bilişi sağlayan tek yoldur, içduyum düşünmek, inanmak, istemek, kuşku duymak vb. işlemler yanı sıra duygular, eğilimler, hazlar ve acılar gibi anlıksal durumları da kapsar. Dışduyumun tersine, içduyumda kullanılan bir duyu organı söz konusu değildir. Yine de, içduyumla elde
edilen deney içeriklerini dile getiren önermeler yapılabilir ve bunların doğruluk ya da yanlışlıkları, deneysel anlamda söz konusu olur. “Seni seviyorum”, “gözüm ağrıyor”, “çok heyecanlıyım”, “çocukluğumu düşünüyorum” gibi önermeler bu türdendirler, içduyum önermeleri özel bir alana ilişkindir. Düşünce ve duygular yalnızca kişiye özel olduklarından, onların doğruluk veya yanlışlıklan birden çok gözlemcinin değerlendirmesiyle saptanamaz. Bir başka deyişle iç deneyin konusu, algının konusu gibi herkesçe gözlemlenebilir değildir. Bu nedenle de içdeney önermelerinin doğruluğunu ancak bu önermelerikendi hakkında söyleyen kişi saptayabilir. Kalbinin ağrıdığını söyleyen kişinin gerçekten bu deneyi yaşayıp yaşamadığı önermenin doğruluğu için gereken zorunlu ve yeterli koşuldur. Bunun ötesinde bir sınamaya olanak yoktur. Smanabilirlik açısından, dış deney önermelerine göre, bu kısıtlılığı içermelerine karşın, iç deney önermeleri de deneyseldir. Yalnız, vurgulanması gereken, iç deneyle dış dünyaya özgü bir durum ya da olayın bilinemeyeceğidir. Condillac, iç deneyi, bir anlamda usçuluğa ödün vermek olarak gördüğünden, bunu dış deneye indirgemeye çalıştı. Iç deney olgularını dış deneyle çözümlemeye, dış deneysel veriler yoluyla açıklamaya çalıştı. Bunu iç deney içeriklerinin dış deney yoluyla nasıl elde edebileceğini göstererek yaptı.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi