COOK, James (1728-1779)
İngiliz, denizci, kâşif. Dünya çevresinde iki kez dolaşmış, keşifler yaptığı Pasifik Okyanusu’nun ayrıntılı haritasını hazırlamıştır.
27 Ekim 1728’de Yorkshire’da Marton köyünde doğdu, 14 Şubat 1779’da Hawaii’de Kealakekua’da öldü. Iskoçya’dan Yorkshire’a göç etmiş yoksul bir tarım işçisinin oğluydu. Kısa süreli okul öğreniminden sonra babasının yanında çalışmaya başladı ve daha sonra Whitby’m kuzeyindeki bir kıyı köyünde bir mağazada çıraklık yaptı. 18 yaşında Kuzey Denizi’nde kömür ticareti yapan gemilerde miçoluk yapmaya başladı. Zaman buldukça kendi çabasıyla matematik bilgisini geliştirdi.
1752’de çalıştığı gemilerinden birine ikinci kaptan oldu. 1755’te Kraliyet Donanması’na girdi. Komutanlık yeteneğiyle kısa sürede üstlerinin ilgisini çekti. 1757’de Pembroke adlı geminin kaptanlığına getirildi.
Fransa ile Ingiltere arasındaki Yedi Yıl Savaşları (1756-1763) boyunca Biskay Körfezi’nde ve Fransa’ da yapılan savaşlara katıldı. 1759’da Kanada’da Quebec’in ele geçirilmesi harekâtında bulundu. Savaşın kızıştığı bir dönemde St. Lawrence nehrinin ağız kesiminin deniz haritasını hazırlayan Cook, savaş bitince Newfounland kıyılarının haritasını çıkarmakla görevlendirildi.
1763-1768arasmdaKanada’da araştırmalarını sürdürerek, çizimlerini ve çalışmalarını tamamladı. Bunlar hükümetçe çok yararlı bulunarak bastırıldı. 1766’da izlediği bir güneş tutulması üzerine hazırladığı raporuyla, Londra’daki Royal Society’nin beğenisini kazandı.
1767’de ülkesine geri döndüğünde, Ingiliz Deniz Kuvvetleri ve Royal Society tarafından düzenlenen ve Venüs gezegeninin Güneş önünden geçişini Tahiti Adaları’ndan gözlemeyi amaçlayan Pasifik seferinin komutanlığına getirildi. Endeavour adlı gemi emrine verildi. 26 Ağustos 1768’de Plymouth’tan yola çıkan ekip Horn ‘Burnu’nu dolaşarak, Pasifik Okyanusu üzerinden, 13 Nisan 1769’da Tahiti’ye vardı. 3 Haziran’da Venüs’ün geçişini izleyen grup, 13 Tem-muz’da buradan ayrıldı. Batı’ya yönelen Cook, önce Cemiyet Adaları’nı, ardından Tubuai Adaları’nı ve 7 Ekim’de Yeni Zelanda’yı keşfetti.
Altı ay iki adanın kıyı haritalarım çıkarmakla uğraşan Cook, Avustralya’nın doğu kıyılarını dolaşarak gezisini sürdürdü. Bu yöreye New South Wales (Yeni Güney Galler) adım vererek kral adına el koydu. Kuzeye doğru yönelip, dünyanın en tehlikeli geçitlerinden Büyük Set Resifleri’ni başarıyla geçti. Torres Boğazı yoluyla ulaştığı Cava Adası’ndaki Batavia’da (bugün Cakarta) malzeme almak için durduğunda tayfalarından otuzu difteriden öldü.
12 Haziran 1771’de Ümit Burnu’nu geçen Cook İngiltere’ye ulaştığında, binbaşı rütbesine yükseltilerek, yeni bir seferin komutanlığına getirildi. Düşünürlerin güneyde var olduğunu öne sürdükleri Terra Australis adlı kıtanın varlığını araştırmak için 13 Temmuz 1772’de Resolution ve Adventure adlı iki gemiyle Plymouth’tan ayrıldı. 1773’te Güney Kutup Dairesi’ni geçti. Ancak Terra Australis’ten bir iz bulamadı. Kuzeye yönelerek Tonga Takımadaları’m ve Paskalya Adası’m buldu, deniz haritalarım çıkardı. Pasifik’te Yeni Kaledonya’yı ve Atlantik’te adını kendisinin verdiği Sandwich Adaları’yla, Güney Georgia Adası’nı keşfetti. Terra Australis’in Avustralya, Yeni Zelanda ve güneyde buz kütlelerinin gerisinde kalan küçük donmuş bir toprak parçasından başka bir şey olmadığını kanıtladı.
Sefer sonunda albaylığa yükseltilen Cook, Royal Society’ye seçildi ve iskorbüt hastalığı üzerine hazırladığı bir raporla bu derneğin en büyük ödülü olan Copley Madalyası’nı aldı.
Bu dönemde, bilim adamları, Kuzey Amerika ya da Asya’nın kuzeyinden Atlantik ve Pasifik okyanuslarını birleştiren bir geçit bulunabileceğini sanıyorlardı. 1776’da bu konuda araştırma yapmakla görevlendirilen Cook Resolution ve Discovery adlı gemilerle yola çıktı. Mart 1777’de Yeni Zelanda’ya ulaşarak Tahiti’nin kuzeyinden geçen Cook, Hawaii Adaları’ nı keşfetti. Şubat 1778’de Kuzey Amerika kıyılarına ulaştı. Bering Boğazı’ndan geçti, ancak hiçbir geçit bulamadı. Buzların yolculuğu engellemesi üzerine Hawaii’de konaklamak üzere geri döndü. Hawaii’de yerlilerle yapılan bir çatışmada öldürüldü.
Cook yetenekli ve usta bir denizci olduğu kadar, harita yapımındaki ustalığı ve iskorbüte çare bulmasıyla da tanınır. 18. yy deniz yolculuklarında büyük sorun oluşturan ve C vitamini eksikliği, yetersiz beslenme bozuklukları sonucu ortaya çıkan iskorbüt hastalığına karşı Cook, temizlik ve iyi havalandırmanın yanı sıra, tereotu, tuzlanmış lahana ve portakal özünden oluşan bir beslenme yöntemi geliştirmiş ve hastalığı önlemişti. Bu buluşu kısa sürede dünyaya yayıldı. Haritacı yönüyle de, kendisinden sonra gelenlere önemli hizmette bulundu. Yöntemleri ve haritaları, toprak elde edinilmesine yönelik seferler kadar, bilimsel amaçlı geziler için de önemli katkı oldu.
• KAYNAKLAR: G.M. Badger (yay.),’ Captain Cook, Navigator and Scientist, 1969;J. C. Beaglehole (yay.), The Journals of Captain Cook, 4 cilt, 1955-1967; J.C. Beaglehole, The Exploration>of the Pacific, 1966; J. Burney, A Chronological History of the Discoveries in the South Sea or Pacific Ocean, 5 cilt, 1803-1817; H. Carrington, Life of Captain Cook, 1939; A. Kitson, Captain James Cook, 1907; A. J. Villiers Captain Cook, the Seamen’s Seaman, 1967; J.A, Williamson, Cook and the Opening of Pacific, 1946.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi