DANA, James Dwight (1813-1895)
ABD’li jeoloji bilgini. Mineraloji ve zooloji alanındaki çalışmaları, özellikle Yer’in yanardağların ve mercan adalarının oluşumuna ilişkin görüşleriyle tanınır.
12 Şubat 1813’te Ne w York Eyaleti’nin Utica kentinde doğdu. 14 Nisan 1895’te Connecticut Eyaleti’nin New Haven kentinde öldü. Yale College’da okurken doğabilimlerine, özellikle jeoloji ve mineralojiye ilgi duymaya başladı. 1833’te diplomasını alıp, üç yıl Deniz Kuvvetleri’nde öğretmenlik yaptıktan sonra kimya laboratuvarı asistanı olarak Yale Üniver-sitesi’ne döndü. İlk kez 1837’de yayımlanan ve yeni basımlarıyla çok uzun süre temel başvuru kitabı olarak kullanılan A System of Mineralogy (“Bir Mineraloji Sistemi”) adlı yapıtıyla ilgi alanını belirlemişken, Dana’yı jeoloji çalışmalarına yönelten olay Wilkes’in yönetimindeki büyük araştırma gezisine katılmasıdır. 1838-1842 arasında bu ekiple birlikte güney yarımküre denizlerini dolaşan Dana, yolculuk boyunca derlediği bilgileri, jeoloji ve zooloji gözlemlerini birkaç kitapta topladı. 1856’da Yale Üniversite-si’nde doğabilim profesörlüğüne atandı ve sağlığının aşırı çalışmaya elvermeyecek ölçüde bozulmasına karşın 1890’a değin hem öğretim görevini, hem de yeni kitaplarının yazımını sürdürdü. Dana, derslerinin ve yapıtlarının yanı sıra, Darwin, Louis Agassiz, Asa Gray gibi ünlü doğabilimcilerle yazışıp bilgi aktarımına önem vererek, uzun yıllar American Journal of Science adlı bilim dergisinin editörlüğünü yürüterek ve 1854’te başkanlığını üstlendiği American Association for the Advancement of Science’m çalışmalarında etkin bir rol oynayarak, özellikle ABD’de doğabilimlerinin gelişmesine katkıda bulunmuştur.
Dana, ABD’li deniz subayı Charles Wilkes’ın (1798-1877) yönetiminde düzenlenen ve 1838’de ülkenin batı kıyılarından başlayıp Yer’in çevresini dolanarak beş yıl sonra New York’ta sona eren büyük araştırma gezisinden, Büyük Okyanus’un jeolojisine ve hayvan türlerine ilişkin çok değerli bilgilerle dönmüştü. Bu gezisinde 800’ü aşkın deniz hayvanı türünü tanımlamasının yanı sıra, yanardağların ve mercan oluşumlarının yapısına, karaların ve okyanusların oluşumuna ilişkin ilk bilgilerini de derledi. Dana, Zoophytes (bitkimsi hayvanlar) diye adlandırdığı selentereleri, özellikle mercanlar sınıfını o güne değin bilinmeyen tüm ayrıntılarıyla bilim dünyasına tanıtmış, mercanların hangi koşullarda atol ya da resif biçiminde çökeltiler oluşturduğunu inceleyen bulgu-
larıyla Darwin’in çökelme kuramına değerli veriler sağlamıştır.
Yanardağların etkinlik dönemlerini araştırarak püskürme periyodunu saptamaya çalışan Dana, yanardağ konilerinin, birbirini izleyen püskürmeler sırasında dışarı atılmış maddelerin birikmesiyle oluştuğunu öne sürdü. Yer engebelerinin oluşumunda da, önce sıcak olan maddenin soğurken büzüldüğünü, ilk soğuyan bölümlerin karaları, geç soğuyan bölümlerin ise okyanus tabanlarını oluşturduğunu savundu. Yaşamının son yıllarında Darwin’in evrim kuramını bir ölçüde benimsemesine karşın, güçlü dinsel inançları nedeniyle hiçbir zaman gerçek bir evrimci olmadı ve özellikle insanın yaratılışında doğaüstü güçlerin rol oynadığına inanarak, türlerin yok olmasını ve .gelişmiş bir biçimde yeniden doğuşunu güçlü doğa olaylarının etkisine bağladı.
• YAPITLAR (başlıca): A System of Mineralogy, 1837, (“Bir Mineraloji Sistemi”); United States , Exploring Expedition during the Years 1838-1842 Under the Com-mand of Charles Wilkes, U.S.N. Zoophytes, 1846, (“1838-1842 Arasında ABD Donanması’ndan Charles Wilkes’m Yönetimindeki ABD Araştırma Seferi, Bitkimsi Hayvanlar”); Geology, 1849, (“Jeoloji”); Crustacea, 2 cilt, 1852-1854, (“Kabuklular”); Manııal of Geology, 1862, (“Jeoloji Elkitabı”); Corals and Coral Islands,1872, (“Mercanlar ve Mercan Adaları”); Characteristic of Volcanoes, 1890, (“Yanardağların Nitelikleri”).
• KAYNAKLAR: D.C. Gilman, The Life of James Dwight Dana, 1899; W.F. Sanford, “Dana and Darwinism”, Journal of the History of Ideas, (26), 1965.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi