ÇERNİŞEVSKİ, Nikolay (1828-1889)
Rus eleştirmen ve düşünür. Hegel diyalektiğini ilerici bir doğrultuda kullanmış ve Batdı Pozitivistler’in radikal görüşlerini benimsemiştir.
Nikolay Gavriloviç Çernişevski, 12 Temmuz 1828’de Volga nehri üstündeki Saratov kentinde, bir papazın oğlu olarak doğdu; 17 Ekim 1889’da aynı yerde öldü. Saratov’da ilahiyat Semineri’ni bitirdikten sonra, 1846-1850 arasında St. Petersburg Üniver-sitesi’nde tarih ve filoloji okudu. Daha sonra, Saratov’ da üç yıl edebiyat öğretmenliği yaptı. 1853’te başkente dönerek, Açeçestvenniye Zapiski (Vatan Yıllıkları) ve Sovremennik (Çağdaş) dergilerinde yazarlığa başladı. Serbest yazarlık yaşamı, 1862’de tutuklanmasına dek sürdü. Bu dönem boyunca, edebiyat eleştirilerinin yanı sıra eğitim sorunu, demiryolu yapımının gerekliliği, iktisadi kaynakların akılcı bir biçimde kullanılması ve serfliğin kaldırılması gibi toplumsal konulara da eğilmiştir. Çar II. Aleksandr, 1861’de serfliği yasaklayınca, bu hareketinden ötürü onun Büyük Petro’dan daha büyük olduğunu yazan Çernişevski çok geçmeden, tarım reformundaki eksikliklerden ötürü hükümete cephe almıştır. Sert eleştirileriyle, Radikallerin tartışmasız önderi olmuş, Nihilistler tarafından da desteklenmiştir. 1862’de Petro Pavlovsk kalesinin zindanına atılan Çernişevski, ertesi yıl burada (Lenin’in parti kuramıyla ilgili ünlü kitabına ilham veren) Nasıl Yapmalıi adlı romanını yazmıştır. 1864’te çarın mahkemesince yurttaşlık haklarından yoksun kılınmış ve küreğe mahkûm edilmiştir. 1872’ye değin hapis yattıktan sonra Sibirya’ya sürülmüş, ancak on bir yıl sonra Astrahan’a gönderilmiştir. Nihayet, ölümüne birkaç ay kala doğduğu kente dönmesine izin verilmiştir.
Etkilendiği kaynaklar
Çernişevski, Rus siyasal düşününün Batıcılık ana akımı içinde yer alır; Batıcılar’m sosyalist kanadı içinde, Belinski ve Herzen’den sonra gelir. Çernişevski’nin etkilendiği düşünsel kaynaklar üçe ayrılabilir: Birincisi, genel felsefede, Feuerbach gibi Sol Hegelciler, İkincisi, Fransız ve Ingiliz sosyalistleri, üçüncüsü de iktisadi konularda, John Stuart Mill’in Faydacılığıdır.
Nasıl Yapmalıi romanından önce, Çernişevski’ nin Mill’den yaptığı bir çeviri ile bir de sanat kuramı kitabı vardır. J.S.Mill’in Principles of Political Econo-my yapıtını Rusça’ya çevirirken, eklediği notlarla, onun görüşlerini sosyalistçe bir yöndeyorumlamıştır. 1855’te yazdığı Sanat ile Gerçeklik Arasındaki Estetik ilişkiler adlı kitabında ise, Belinski’nin Faydacı sanat görüşüne, pozitivist ve materyalist bir temellendirme getirmiştir. Aynı eğilim, yazı kurulunda yer aldığı Sovremennik dergisinde çıkan birçok edebiyat makalesinde de belirgindir. Çernişevski 1858’de yine bu dergide yayımlanan “Toprağın Komünal Mülkiyetine Karşı Çıkanların Felsefi Önyargılarının Eleştirisi” başlığını taşıyan makalesinde köylülüğün devrimci gizilgücünü (potansiyelini) vurgulamıştır. Özel mülkiyete karşı olan Çernişevski, “komünizm”i “sosyalizm” den daha yüksek bir ideal ve uzak bir gelecekte erişilebilecek bir aşama olarak görmüştür. “Komünizm” sözcüğü Lenin’in 1915’te Buharin’le birlikte çıkardığı bir dergiye bu adı vermesine kadar, Bolşevik ve Menşevik Sosyal Demokratlar’dan çok, Kolekti-vist Anarşistler tarafından kullanılmaktaydı.
Toprağın komünal mülkiyetiyle ilgili makalesinde olduğu gibi, daha sonra yayımladığı “iktisadi Çalışma ve Hukuk,” “Batıl inançlar ve Mantık Kuralları” başlıklı yazılarında da, Çernişevski, ortaklaşa mülkiyete karşı çıkanların, iç tutarsızlıklarını işlemiştir. Bu yazılarında, genel gelişimin diyalektik yasasına dayanarak, yalnız toprağın komünal mülkiyetinin değil, bütün üretim araçlarının komünal mülkiyetinin, mülkiyetin en yüksek aşaması olduğunu kanıtlamaya yönelmiştir.
Marx, Çernişevski’nin adını “büyük Rus bilgini ve eleştirmeni” olarak anmış, Lenin de Çernişevski için, “Yeni Kantçılar’ın, Pozitivistler’in, Machçılar’ın etkisinden kurtulmayı başarmış, 1850’den 1888’e kadar tutarlı bir materyalist olarak kalma yüceliğini göstermiş tek büyük Rus yazarı” demiştir.
19.yy Rusyası’ndaki aydınların tipik bir özelliği de, tanrıtanımazlıklarıydı. P.B.Struve gibi Yasal Mar-xistler’in yorumuna göre, aydınlardaki din boşluğunu, bir “halk kültü” doldurmuştur. Aydınlar halkın mutluluğu adına, Rus Çarlığı’nı da, devleti de ortadan kaldırmak isteyen bir geleneğin taşıyıcısıydı. Çernişevski de bu geleneğin içinde yer alır.
• YAPITLAR (başlıca): Polnoe Proezvideniye, (ö.s.), 14 cilt, 1938-1943, (“Bütün Eserleri”).
• KAYNAKLAR: G. Plekhanov, N.G. Tschernyschusky, 1894, Y.M. Steklov, N.G-Çernişevski, 1928; F.Venturi, Rosts of Revolution, 1960; V.V. Zenkovsky, A History of Russian Philosophy, 1953.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi