ÇERENKOV, Pavel Alekseyeviç (1904 – 1990)
SSCB’li fizikçi. Kendi adıyla bilinen ışınım üzerine incelemeleri nedeniyle Nobel Fizik Ödülü’nü kazanmıştır.
28 Temmuz 1904’te Voronezh’de doğdu. Köylü bir aileden geldiğinin dışında gençliğine ilişkin fazla bir bilgi yoktur. 1928’de Voronezh Eyalet Üniversitesi’nin Fiziko-Matematik Fakültesi’nden mezun oldu. 1930’da Moskova’da Lebedev Fizik Enstitüsü’ne atandı. 1940’ta fiziko-matematik bilimleri doktorasını aldı. 1958’de bugün kendi adıyla anılan ışınım türü üzerindeki araştırması nedeniyle I.M.Frank ve I.Y. Tamm ile birlikte Nobel Fizik Ödülü’nü paylaştı. 1959’da Foto-Mezon Laboratuvarı’nın başına getirildi. 1964’te SSCB Bilimler Akademisi üyeliğine seçildi.
Çerenkov, kendi adını taşıyan ışınımla ilgili araştırmaya, doktora öğrencisi olarak Moskova’da Lebedev Enstitüsü’nde Akademisyen S.I.Vavilov’un yönetiminde başladı. Daha önce birçok araştırmacı kuvvetli gamma ışınımına tutulan sıvılar ve katilarda soluk mavi bir ışıma gözlemişlerdi. Hatta bu olaya ilk kez M.Curie radyum üzerine deneyleri sırasında dikkati çekmişti. Genel kanı, bu olayın “fosforlu” denen maddelerde olduğu gibi, ışımanın madde tarafından “depolanıp” sonradan verilmesi türünden bir gazışı olayı olduğuydu. Çerenkov bu görüşün yanlış olduğunu bir dizi deneyle gösterdi. Önce, ışımanın gamma ışınımına hedef olan sıvıdan bağımsızlığını ortaya çıkardı. Çeşitli sıvılarda, hatta iki kez damıtılarak içinde gazışı doğurabilecek hiçbir madde bırakılmamış suda da ışıma gözleniyordu. Ayrıca, gerçek gazışının başka maddeler eklenmesi ile söndürülmesi özelliğinin bu yeni ışımada bulunmadığını gördü. Yeni ışımanın polarlanmasınm gazışının polarlanma-sından çokfarklı olduğunu da bir dizi deneyle gösterdi. Bu dönemde hassas foton sayaçları olmadığı için, Çerenkov deneylerini karanlık bir odada çıplak göz ile yapmak zorundaydı ve genellikle deneye başlamadan önce bir, birbuçuk saat karanlıkta oturarak gözlerini karanlığa alıştırması gerekiyordu.
Çerenkov bu deneyleri sonucunda ışımanın gamma ışımasından değil, Compton Olayı yoluyla sıvıda ortaya çıkan elektronlardan geldiği görüşüne vardı. Bu görüş, sıvıya manyetik alanlar uygulanarak kanıtlandı. Ayrıca 1936’da gamma ışınları yerine X-ışınları kullanılarak ışımanın yönünün gelen ışınların yönüne bağımlı olduğunu gösterdi. Böylece bu olayın gazışı değil tümüyle yeni bir ışıma türü olduğu kanıtlandı; ancak bu konuda kuramsal bir açıklama henüz yoktu. Bu eksiklik Frank ve Tamm’m çalışmalarıyla giderildi. Bu iki fizikçinin geliştirdikleri kuramın özelliklerini Çerenkov’un laboratuvarda incelemesi ve doğrulaması sonucunda olay tümüyle açıklanmış oldu.
Çerenkov ışıması aslında bir şok dalgasıdır. Nasıl bir cisim içinde bulunduğu ortamdaki ses hızım aştığı zaman bir patlama ile ses yayılırsa, ya da bir gemi hızla gittiği zaman arkasında, bir eşkenar üçgen şeklinde yayılan dalgalar bırakırsa, Çerenkov ışıması da yüklü bir parçacığın o ortamda ışık hızını aşmasından doğan bir ışımadır. Boşluktaki ışık hızının (C= 299,793 km/sn) aşılamaması Özel Görelilik Kuramı5 nm temellerinden biridir. Ancak maddi bir ortamda ışığın hızı C’nin, o ortamın kırılma indisi n (n> 1) ile bölünmesi ile bulunduğundan, parçacıklar tarafından aşılabilecek bir hız ortaya çıkar. Bunu aşan parçacıklar da Çerenkov ışımasına yol açar.
Çerenkov ışımasının yalnızca ilginç bir olgu olarak kalmayıp, yüksek enerji fiziğinde çok enerjik parçacıkların hızlarını hassas bir şekilde ölçmeyi sağlayan Çerenkov sayaçlarına yol açması, Çerenkov’un katkılarını bugün daha da önemli bir hale getirmiştir. Antiproton’un bulunuşunda bu sayaçlar özellikle yararlı olmuştur.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi