PLINIUS [Büyük] (23-79)
Eski Romalı doğa bilgini ve ansiklopedi yazarı. Historia naturalis adlı yapıtı, en geniş kapsamlı ilk ansiklopedi olarak kabul edilir.
İtalya’nın kuzeyindeki Novum Comum’da (bugün Como) doğdu, 24 Ağustos 79’da Vezüv Yanarda-ğı’nın eteklerindeki Stabiae’de öldü. Tam adı Gaius Plinius Secundus’tur ve “Genç Plinius” adıyla tanınarak konsüllüğe dek yükselmiş ünlü bir yazar olan yeğeni Gaius Plinius Caecilius Secundus’tan (62 ?-114 ?) ayırt etmek üzere “Büyük Plinius” diye anılır. Şövalye sınıfından varlıklı bir ailenin oğlu olan Büyük Plinius, edebiyat, güzel söz söyleme sanatı ve hukuk okuyarak iyi bir öğrenim görmesi için, on iki yaşındayken Roma’ya gönderildi. 47’de, toplumun yalnızca üst sınıflarına tanınmış bir hak olan devlet memurluğunun ilk aşamasındaki askerlik görevine başladı ve Germanya’daki (Almanya) bir süvari birliğinin komutanlığına getirildi. Askerlik ve tarih konusundaki yapıtlarıyla ilk yazarlık ürünlerini verdiği bu on yıllık görev süresinin bitiminde, 57 ya da 58’de, İtalya’ya döndü ve büyük olasılıkla Roma’da hukuk öğrenimini tamamlayarak avukatlığa başladı. Siyasal bir görev almaktan kaçınıp, yalnızca dilbilgisi, konuşma sanatı gibi sakıncasız konularda yapıt verdiği ve yoğun bir araştırmaya yöneldiği o yıllar, Neron’un imparatorluk dönemine (54-68) rastiar. Kızkardeşinin küçük yaşta babasız kalan oğlunu, Genç Plinius’u da gene o yıllarda evlat edindiği sanılıyor. Germanya’da bulunduğu sıralar oğlu Titus ile yakın bir arkadaşlık kurduğu Vespasianus’un 69’da Roma tahtına çıkmasıyla, Plinius’un yaşamında da yeni bir dönem başladı. Güvenini ve dostluğunu kazandığı Vespasianus tarafından, İspanya ve Afrika’daki çeşitli illerin valiliği (procurator) gibi yüksek görevlere atandıktan sonra, Roma donanmasında amiralliğe getirildi. Büyük Vezüv püskürmesinin Pompeii ve Herculanum kentlerini yerle bir ettiği 24 Ağustos 79’da, Napoli Körfezi’nin hemen kuzeyindeki Misenum’da üslenmiş filonun komutanıydı. Genç Plinius’un aktardığına göre, panik içinde Stabiae kıyılarına yığılan halkın bir bölümünü gemileriyle kurtardıktan sonra, yanardağın patlamasını yakından izleyip not almaya çalışırken zehirli gazlardan boğularak öldü.
Büyük doğa tarihi ansiklopedisi
Plinius bilim tarihindeki yerini, o güne değin edinilmiş tüm bilgileri derlemek amacıyla kaleme aldığı, insanlık tarihinin ilk ansiklopedisi sayılan dev yapıtına borçludur. Historia naturalis (“Doğa Tarihi”) adı altında birleştirilmiş otuz yedi kitaptan oluşan bu yapıt, 500’e yakın Eski Yunanlı ve Romalı yazarın bıraktığı 2.000’i aşkın kitabın içeriğinden özetlenmiş yoğun bir bilgi derlemesidir. Arkadaşı Titus’a adadığı Historia naturalis’in 1.kitabında yararlandığı tüm yazarların ve yapıtların adını, ayrıca öbür otuz altı ciltte yer alan konuların dökümünü veren Plinius, 2.kitapta evreni, gökcisimlerini, astronomi olaylarını konu alır ve bu genel bilgilerden hemen yeryüzüne, Eski Çağ anlayışına göre evrenin merkezi olan Dünya’ya gelir. Ondan sonraki dört kitap (3-6), insanın yaratılışından önceki yeryüzünü ve genel coğrafya bilgilerini, 7.kitap insanı ve insanın yaratılarını, 8.’den ll.’ye dek uzanan dört kitap tüm hayvanları, beslenme, üreme ve davranış biçimlerini, ürünlerini, iktisadi değerlerini, ipek böcekçiliğini, insan ve hayvanın karşılaştırmalı anatomi, fizyoloji ve morfolojisini kapsar. 12 ile 19 arasındaki sekiz kitap botanik ve tarıma ayrılmıştır; ağaç türlerini, ürünlerini ve kullanımını, kâğıt yapımını, zeytin, pamuk, keten, üzüm gibi bitkilerin iktisadi değerini, tahılları, tarım tekniklerini, bitki asalaklarını ve hastalıklarını, sebzeciliği, şarapçılığı anlatan bu bölümleri, bitkilerin tedavi edici özelliklerini ve tıpta kullanımlarını kapsayan sekiz kitap (20-27) izler. Daha sonraki beş kitap (28-32) ise, hayvanlardan ve hayvansal ürünlerden elde edilen ilaçlara, tedavi edici mineralli sulara ve kaplıcalara ilişkindir. 33’ten 37’ye dek numaralanmış son beş kitap metalleri, üretimlerini, metal işçiliğini ve sanattaki kullanımını, boyarmaddelerin ve boya olarak kullanılan toprakların niteliğini, resim sanatını, taş ve mermerlerin cinsini, heykel ve mimarlıktaki yerini, mücevher olarak işlenen değerli taşlan konu alır.
Tüm yaşamını her konuda bilgi derlemeye adayan ve yorulmak bilmez bir araştırmacı olan Plinius’ un ansiklopedisi, ne yazık ki, duyduğu her bilgiyi ayrım yapmaksızın ve sınamaksızın yapıtına aldığı için çok büyük yanlışlarla doludur ve bilimsel olmaktan çok uzaktır. Özellikle hayvanlarla ilgili bölümlerinde efsane yaratıklara, garip canavarlara ve bu yaratıklar üstüne söylenmiş inanılmaz öykülere yer vermesi yapıtın bilimsel değerine büyük ölçüde gölge düşürmüşse de, Eski Çağ sanatına ilişkin son ciltlerin belgesel değeri ve Yunanca bitki ya da hayvan adlarının Latince karşılıklarını veren terimleme çalışmaları, yapıtın ününün bugüne değin süre gelmesi için yeterli olmuştur. Nitekim, Plinius’un 77’de tamamladığı, onun ölümünden sonra yeğeninin bazı düzeltmelerle son biçimini verdiği H’storia naturalis, Orta Çağ boyunca pek çok yazarı etkileyen ve en çok okunan klasik yapıtlar arasında yer almış, 20.yy’da da çağdaş dillere çevrilerek belgesel değerini korumuştur.
Genç Plinius’un bildirdiğine göre, süvarilerde mızrak kullanımı, iki ciltlik bir biyografi, Romalılar ile Germenler’in savaşlarını anlatan yirmi ciltlik bir askeri tarih, çocuklar için yazılmış üç ciltlik bir konuşma sanatı, sekiz ciltlik bir dilbilgisi, yaklaşık 44 ile 71 yılları arasındaki dönemi kapsayan otuz bir ciltlik bir Roma tarihi ve otuz yedi ciltlik doğa ansiklopedisi olmak üzere toplam 102 ciltlik yapıt veren Plinius, bugüne ulaşabilmiş tek yapıtı olan Historia naturalis ile adım yüzlerce yıl yaşatabilmiştir.
• YAPITLAR (başlıca): Historia naturalis, 37 cilt, (“Doğa Tarihi”).
• KAYNAKLAR: K.C.Bailey, The Elder Pliny’s Chapters on Chemical Subjects, 2 cilt, 1929-1932; D.J.Campbell, C.Plinii Secundi Naturalis historiae liber secundus, 1936; K.Jex-Blake ve E.Sellers, The Elder Pliny’s Chapters on the History of Art, 1896; Plinius [Genç],jLe«ers (Ing.çev.), 2 cilt, 1927.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi