SCHEELE, Carl Wilhelm (1742-1786) İsveçli kimyacı. Birçok elementi bularak, 18.yy’ın önde gelen deneysel kimyacıları arasında yer almıştır.
9 (ya da 19) Aralık 1742’de, o zamanlar İsveç sınırlan içinde bulunan Pomeranya bölgesindeki Stralsund’da (bugün DAC’de) doğdu, 21 Mayıs 1786’da Svealand bölgesindeki Köping’de öldü. Yoksul bir ailenin çocuğuydu; 14 yaşındayken Göteborg’da bir eczaneye çırak olarak girdi ve burada çalıştığı sekiz yıl boyunca kimya ve eczacılık alanında kendi kendini yetiştirdi. 1765’te işyerinin kapanması üzerine Malmö’ deki bir eczaneye geçince, kimyacı Anders Johan Retzius ile tanışıp bilgisini geliştirme olanağını buldu. Retzius’un da desteğiyle 1768’de Stockholm’e, iki yıl sonra Uppsala’ya yerleşen Scheele, kısa sürede çalışmaları ve buluşlarıyla adını bilim çevrelerine duyurdu. 1775’te de Köping’de kendi eczanesini ve laboratuvarını kurarak, Berlin ve Londra üniversitelerinden gelen profesörlük önerilerini kabul etmedi, yaşamının sonuna değin çalışmalarını burada sürdürdü.
Akademik bir öğrenim görmemesine karşın uygulama içinde kendini yetiştirerek, tüm yaşamını laboratuvar çalışmalarına adayan Scheele, çağdaşları arasında belki de en çok element ve bileşiği bulup tanımlayan kimyacıdır. Uppsala’dayken güherçileye (potasyum nitrat) ilişkin bulgularıyla ünlü mineral bilimci J.T.Bergman’m dikkatini çekmiş, onun önerisiyle cam hamurunda renk giderici olarak kullanılan cam sabunu pirolüsiti (manganez dioksit) inceleyerek 1774’te manganezi elde etmiş, hidroklorik asit ile piroiüsitin tepkimesi sonucunda açığa çıkan kloru bulmuştu. Ne var ki, Scheele’nin ayrı bir element değil, bir oksijen bileşiği sandığı klorun element özelliklerini otuz yıl sonra belirleyen Ingiliz kimyacı Davy oldu.
Aynı yıllarda Scheele bariti (baryum oksit) ayırmayı başardı, dağ billuru (kalsiyum flüorür) üzerindeki araştırmaları sonucunda yeni bir mineral asiti olan hidroflüorik asiti elde etti; sülfürik asiti, hidrosiyanik asiti, arseniklî hidrojeni buldu. İlk kez onun elde edip, fiziksel ve kimyasal özelliklerini araştırdığı bakır arsenit bugün “Scheele yeşili”, kalsiyum tungstat minerali ise “şeelit” olarak anılır. Scheele’nin inorganik kimya alanındaki diğer başarıları da, silisyum flüorürü bulması, kemik külünden fosfor elde etmesi, grafitin bir karbon bileşiği olduğunu belirlemesi ve ışığın gümüş klorür üzerindeki karartıcı etkisini tanımlamasıdır.
Organik kimya alanında da, çeşitli organik asitler elde etmek amacıyla meyve, sebze ve diğer doğal maddeler üzerinde çalışan Scheele, limondan limon asitini (sitrik asit), kuzukulağı ve ravent bitkilerinin kökünden oksalik asiti, elmadan elma asitini (malik asit), ceviz kabuğundaki tanenden gallik asiti, sütten laktik asiti ve idrardan ürik asiti ayırmayı başardı.
Scheele’nin en önemli başarısı ise 1773’te, Priestley’den bir yıl önce oksijeni bulmasıdır. Ne var ki, çalışmalarına ilişkin kitabının yayımlanması geciktiğinden, buluşunu ancak 1777’de açıkladığında, bilim çevreleri çoktandır oksijenin kâşifi olarak. Priestley’i tanıyordu. Scheele, o dönemde hâlâ geçerliliğini koruyan ve yanma olayını, yanıcı maddelerin yapısındaki “flojiston” denilen bir akışkanın açığa çıkması biçiminde açıklayan flojiston kuramının izleyicisi olarak, havanın, yanmayı hızlandıran “ateş havası” (oksijen) ile “kirli hava” olarak adlandırdığı iki bölümden oluştuğunu, yanma sırasında ateş havasının tükenerek geriye kirli havanın kaldığını savunuyordu. 1770-1773 arasında gerçekleştirdiği deneylere de, güherçile (potasyum nitrat) ile sülfürik asit karışımını ısıtarak, bu ateş havasını kauçuk bir kapta toplamayı başarmıştı. Ayrıca, nitrik asit ve fosforik asit karışımını, manganez dioksit, sülfürik asit ve fosforik asit karışımını ve cıva oksiti (Priestley’in yöntemi) ısıtarak da aynı gazı elde eden Scheele’nin “ateş havası”na “oksijen” adını veren ve yanma olayını maddenin oksijenle birleşmesi biçiminde açıklayarak flojiston kuramını yıkan ise Lavoisier oldu.
• YAPITLAR (başlıca): Abhandlung von der Luft und dem Feuer, 1777, (“Hava ve Ateşe İlişkin Bilimsel araştırma”).
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi