RUSSELL, Henry Norris (1877-1957) ABD’li astronomi bilgini. Yıldızların parlaklıkları yardımıyla sınıflandırılmasını sağlayan çalışmalarıyla tanınmıştır.
25 Ekim 1877’de New York Eyaleti’ndeki Oyster Bay’de doğdu, 18 Şubat 1957’de New Jersey Eyaleti’nin Princeton kentinde öldü. Princeton Üniversitesi’nden 1897’de lisans, 1900’de doktora derecesi aldı. Kısa bir süre aynı üniversitede çalıştıktan sonra İngiltere’ye gitti ve bir yıl Cambridge Üniversitesi’ndeki Cavendish Laboratuvarı’nda, iki yıl da Cambridge gözlemevinde araştırma yaptı. 1905’te yurduna dönünce Princeton Üniversitesi’nde astronomi okutmam olarak çalışmaya başladı. 1911’de profesörlüğe, ertesi yıl Princeton gözlemevinin yöneticiliğine getirildi. 1921’den başlayarak bu görevlerinin yanı sıra Pasadena’daki Mt.Wilson ve California gözlemevlerinde de düzenli olarak araştırmalar yapan, 1947’de emekli olduktan sonra çalışmalarını Lick ve Harvard gözlemevlerinde sürdüren Russell, bir ara Amerikan Astronomi Demeği’nin başkanlığını yapmış, aralarında Royal Society de bulunan birçok seçkin bilim kurumunun üyeliğine seçilmiş ve Royal, Rumford, Franklin Lalande gibi pek çok önemli ödül ya da madalya kazanmıştır.
Doktora çalışmasında çift yıldızların birbirlerine göre yörüngelerinin bulunmasını sağlayan yeni bir yönteme yer veren, Cambridge’de bulunduğu dönemde de Yer’den görülemeyen ve varlıkları ancak tayfölçümü (spektroskopi) yardımıyla belirlenebilen çift yıldızları inceleyen Russell, bu konuyla yaşamının sonuna değin ilgilenmeyi sürdürdü ve bu yıldızların kütlelerini, yörüngelerini ve uzaklıklarını bulmakta kullanılan yöntemler geliştirdi. Bir yandan da yıldızların kimyasal bileşimini araştırdı, Güneş’in çok büyük bir bölümünün hidrojenden oluştuğunu, hidrojenin yanı sıra helyum, oksijen, azot ve neon gazlarını da içerdiğini gösteren çalışmalar yaptı.
Russell, bilim çevrelerinde adını duyuran çalışmasını 1913’te açıkladı. Tayf yardımıyla yıldızların parlaklıklarım saptamayı amaçlayan çalışmasında yıldızların sıcaklıklarına bağlı olarak parlaklıklarını gösteren bir diyagrama yer vermişti. Russell’den birkaç yıl önce DanimarkalI astronom E.Hertzsprung tarafından da elde edilmiş olduğu için bugün Hertzsprung-Russell diyagramı (H-R) olarak bilinen bu diyagramdaki yıldızların parlaklıkları aşağıdan yukarıya doğru, sıcaklıkları sağdan sola doğru artıyordu. Yıldızların ana dizi olarak adlandırılan büyük bir bölümü bu diyagramın köşegenlerinden birinde yer alıyordu. Güneş, en sıcak ve parlak yıldızların bulunduğu sol üst köşeden, en soğuk ve soluk yıldızların yer aldığı sağ alt köşeye uzanan bu köşegenin ortasına yakın bir noktada yer alıyordu. Sonraları bu sıcaklık parlaklık diyagramının benzeri renk-parlaklık diyagramları da yapılmıştır.
Köşegen üzerindeki yıldızların özelliklerinden yararlanarak bir yıldızın evriminin izlenebileceğini düşünen Russell, bir yıldızın önce bir kırmızı devken küçülmeye ve ısınmaya başlayarak san deve dönüşeceğini, sonra daha da küçülüp bir mavi-beyaz yıldız haline geleceğini öne sürdü. Russell’a göre böylece, diyagramın sağ üst köşesinden başlayan bu yolculuğunu yatay olarak sürdürüp sol üst köşeye ulaşan yıldız, bundan sonra ana dizi içinde yer alacak ve sağ alt köşeye yönelecek, yani soğumaya başlayacak ve önce bir sarı cüce, ardından kırmızı cüce ve en sonunda kara bir köz haline gelecekti.
Russell’ın bir yıldızın evrimini açıklamayı amaçlayan ilk başarılı kuram olarak nitelendirilen bu çalışması, Bethe’nin yıldızlardaki enerji oluşumuna ilişkin buluşlarından sonra yerini daha başarılı kuramlara bıraktı, ancak geliştirdiği diyagram bugün de önemini korumaktadır.
• YAPITLAR (başlıca): The Solar System and its Origin 1935, (“Güneş Sistemi ve Kökeni”); The Masses of theStars. With a General Catalog of Dynamical Parallaxes, 1940, C.E.Moore ile birlikte,(“Bir Genel Dinamik Iraklık Açısı Katoloğuyla Birlikte Yıldızların Kütlesi”).
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi