SİYAH KALEM (15. yy) Türk, nakkaş. Topkapı Sarayı’ndaki iki albümde bulunan resimleriyle tanınmaktadır.
Mehmet Siyah Kalem’in yaşamı üstüne hiçbir bilgi yoktur. Adına sadece bugün Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Hazine Bölümü’nde bulunan iki albümde (murakka) rastlanmaktadır. Birinin içinde I.Mehmed’in (Fatih) iki portresinin bulunması nedeniyle bu yapıtlar Fatih Albümleri adıyla anılmaktadır. Çok değerli minyatürler, desenler, ka-at’ı (kâğıt oyma) ve hat örnekleri bu albümlerde özensiz bir biçimde bir araya getirilmiştir. Aynı resme ait parçaların ayrı ayrı yerlere yapıştırıldığı da sık sık görülmektedir. Albümlerin nerede ve hangi tarihte düzenlendiği belli değildir. Ama içerdikleri resimlerin büyük çoğunluğunu 14. ve 15. yy’larda Tebriz sarayındaki çeşitli minyatür okullarına ait örnekler oluşturduğu için, düzenlemenin Tebriz’de yapıldığı düşünülmektedir. Albümlerin Topkapı Sarayı’na nasıl geldiği de bilinmemektedir. I.Selim’in (Yavuz) İran seferinden getirdiği ganimetler arasında olabileceklerini ileri sürenler bulunduğu gibi, I.Mehmed’in (Fatih) portreleri nedeniyle Osmanlı sarayında düzenlendiklerini düşünenler de vardır.
Fatih Albümleri’nde Mehmet Siyah Kalem adına 64 resimde rastlanmaktadır. Ancak aralarında bir üslup birliği bulunmaması ve Siyah Kalem yazısının değişik karakterlerde yazılmış olması, bu resimlerin değişik ellerden çıktığını, bu adın da daha sonraki tarihlerde yazıldığını akla getirmektedir. Hatta “Siyah Kalem”in bir nakkaşın değil de, “Semt-i Siyah Kalem” denen bir resim üslubunun adı olduğunu ileri süren bir görüş de vardır.
Fatih Albümleri’ndeki Siyah Kalem resimlerinin, boyutları göz önünde tutulduğunda, kitap için hazırlanmadıkları anlaşılmaktadır. Daha büyük rulolardan gelişi güzel kesilerek albümlere yapıştırılmışlardır. Genelde siyah ve gri tonlarıyla çizilmiş bu resimlerde yer yer kırmızı, sarı, mavi, nefti gibi renklerin mat tonları da kullanılmıştır. Konuları bakımından iki gruba ayrılırlar. Birinci grupta insan ve hayvan karışımı dev yaratıklar dans ederken, oynarken, içki içerken, güreşirken, at kaçırırken canlandırılmıştır. Bu figürlerin aslında maske takmış insanlar olduğu sanılmaktadır. İkinci gruptaki resimlerde bozkırdaki göçebelerin günlük yaşamlarından sahneler çok canlı bir anlatımla betimlenmiştir. Siyah Kalem resimlerinin göçebe kökenli, Şamanizm’le ilişkili, Orta Asya ve Çin uygarlıklarının etkisi altındaki bir bozkır kültürü çevresinde yapılmış olduğu sanılmaktadır.
• KAYNAKLAR: F.Edgü, “Siyah Kalem’in Resimleri, Olağanüstü Dünyanın Fantastik Öğelerini Gerçekçi Bir Dille Anlatır”, Milliyet Sanat, (229), 1977; F.Edgü, “Siyah Kalem Üstüne Prof. M.Ş.İpşiroğİu ile Bir Görüşme”, Türkiyemiz, (24), 1978; M.Ş.İpşiroğİu ve S.Eyuboğlu, Fatih Albümii’ne Bir Bakış, 1955; M.Ş.İpşiroğİu, Siyah Qalem, 1976; K.Özsezgin, “Siyah Kalem Sorunu”, Milliyet Sanat, (261), 1978; H.Topi, “Siyah Kalem”, Sanat Dünyamız, (12), 1977.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi