SERVETUS, Michael (1511-1553) İspanyol, hekim ve tanrıbilimci. Küçük kan dolaşımını tanımlayan ilk Batılı hekim olarak tanınır.
29 Eylül 1511’de Huesca ilindeki Villanueva de Sixena’da doğduğu, 27 Ekim 1553’te İsviçre’nin Cenevre kentinde öldüğü kabul edilirse de, doğum yılı ve yeri tartışmalıdır. Bazı kaynaklarda doğum tarihi olarak 1509 yılı, doğum yeri olarak da Navarra’daki Tudela kenti gösterilir. İspanyolca Miguel Serveto olan gerçek adının Latince karşılığıyla ve doğum yerini belirten Villanovanus lakabıyla tanınan Servetus, soylu bir ailenin çocuğundu. Büyük bir olasılıkla Zaragoza Üniversitesi’nde Latince öğrenip, 1528’de hukuk öğrenimi için Fransa’ya gitti. İki yıl Toulouse Üniversitesi’nde okuduktan ve Avrupa’nın çeşitli kentlerini dolaştıktan sonra, 1531’de, Hıristiyanlık’ taki “Tanrı-Oğul-Kutsal Ruh Üçlemesi”nin bazı Incil yorumcularının yanılgısından kaynaklandığını ve bölünemez tek bir varlık olan Tanrı’ya üç ayrı kimlik yükleyen bu öğretinin gerçeğe aykırı olduğunu ileri süren De Trinitatis errorihus (“Üçleme’nin Yanlışlığı Üstüne”) adlı ilk kitabım yayımladı.Hem Katolikler’ in, hem Protestanların sert tepkisiyle karşılaşan ve satışı yasaklanarj. bu kitabın ardından, görüşlerini daha iyi açıklayabilmek için ikinci bir kitap yazdıysa da, tepkiler giderek büyüdüğünden, 1532’de Michel Servet de Villeneuve takma adıyla Fransa’ya kaçtı.
Lyon’a yerleşerek ilk bilimsel çalışmalarım yaptığı bu dönemde tıbba merak saran Servetus, 1536’da Paris’e gidip tıp öğrenimine başladı. Ancak, iki yıl sonra yayımladığı bir astroloji kitabı için Paris Parlamentosu’nca toplatma kararı çıkartılınca, kimi kaynaklara göre tıp doktorasını tamamlamadan, kimilerine göre de diplomasını alarak Paris’ten ayrıldı. Fransa’nın çeşitli kentlerinde üç yıl serbest hekim olarak çalıştıktan sonra, 1541’den başlayarak on iki yıl boyunca Vienne başpiskoposunun özel hekimliğini yaptı. Bu süre içinde görünüşte tam bir Katolik gibi yaşamasına karşın, ilk kitabındaki düşüncelerinden ve tanrıbilim çalışmalarından vazgeçmemişti. Nitekim Ocak 1553’te, Hıristiyanlık’m eski özüne kavuşabilmesi için yanlış öğretilerden arındırılması gerektiğini savunan Christianismi restitutio (“Hıristiyanlık’ın Yeniden Kuruluşu”) adlı yapıtını gizlice 1.000 kopya olarak bastırdı. Gerçi yapıtta yazarın adı yoktu ama, daha 1546’da, ilk Protestanlar’m önderi olan Calvin’e birkaç mektup yazıp yapıtından bazı bölümler aktardığı için, takma adla gizlediği gerçek kimliği ve kitabın yazarı olduğu anlaşılan Servetus, dört ay sonra Lyon’da tutuklandı. Duruşmalar sırasında kaçmayı başardıysa da, birkaç ay Fransa’da gizlendikten sonra, Ağustos’ta İsviçre üzerinden İtalya’ya geçmeye çalışırken Cenevre yakınlarında Calvin’in adamlarınca tanınıp yakalattırıldı ve mezhep sapkınlığıyla yargılanarak, mahkeme kararını etkileyen Calvin’in isteği üzerine diri diri yakıldı.
Servetus ilk bilimsel çalışmalarına coğrafyayla başlamış, 1535’te Lyon’da bulunduğu sıralar, Ptolemaios’un Geographike’sinin Latince çevirisini Yunanca özgün metinle karşılaştırarak yayıma hazırlamıştı. Gene o yıllarda, biri botanik bilgini Leonhard Fuchs’a ve bitkilerin tedavi edici özelliklerine, öbürü de bitki ve meyve özleriyle hazırlanan şurupların hangi hastalıklara karşı kullanılabileceğine ilişkin iki tıp ve eczacılık kitabı yazmıştı. Ardından astrolojiyle ilgilenerek, yıldızların sağlık üzerindeki etkilerini araştıran Servetus’un bilim tarihindeki önemi, kalp karıncıkları arasındaki bölmede küçük gözenekler olduğunu ve sağ karıncıktaki kanın bu gözenekler aracılığıyla sol karıncığa geçtiğini ileri süren Galenos’un yüzlerce yıllık yanılgısını yıkarak, küçük kan dolaşımını açıklamasıdır. Kendisini ölüme götüren Christianismi restitutio adlı kitabında, sağ karıncıktan çıkan kanın akciğerlere gidip temizlendikten sonra sol karıncığa geçtiğini, oradan da tüm vücuda dağıldığını belirterek, Harvey’den çok önce, yalnız küçük değil büyük kan dolaşımını da kabaca tanımlayan Servetus’ un bu yapıtının basılı kopyalarından çoğu toplatılıp yakıldığı için değeri uzun zaman bilinemedi. Servetus’ un bu çalışmasından haberi olmayan Colombo da birkaç yıl sonra küçük kan dolaşımını açıklayan yapıtını yayımladığı için, 13. yy’da İbnü’n-Nefis’in Doğu tıbbına duyurduğu bu olguyu Batı’da ilk kez kimin açıkladığı bilim tarihçileri arasında tartışma konusu oldu.
• YAPITLAR (başlıca): De Trinitatis erroribus, 1531, (“Üçleme’nin Yanlışlığı Üstüne”); Dialogorum de Trinitate, 1532, (“Üçleme Üstüne Konuşmalar”); Christianismi restitutio, 1553, (“Hıristiyanlık’ın Yeniden Kuruluşu”).
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi