RAY, Nicholas (1911-1979)
ABD’li sinema yönetmeni. Sürekli aynı temayı işlemesi ve kişisel üslubuyla Amerikan sinemasının az sayıdaki yaratıcı yönetmeninden biri olmuştur.
Raymond Nicholas Kienzle 7 Ağustos 1911’de ABD’de Wisconsin Eyaleti’nin La Crosse kentinde doğdu, New York’ta öldü. Chicago Üniversitesi’nde Frank Llyod Wright’ın yanında mimarlık eğitimi gördü. Üniversiteden sonra radyo oyunları yazdı ve yönetti. Çeşitli tiyatrolarda oyunculuk ve yönetmenlik etti. II. Dünya Savaşı sırasında, Ordu Tanıtma Bürosu için radyo propaganda oyunları hazırladı. 1945’te A Tree Grows in Brooklyn (“Brooklyn’de Bir Ağaç Büyüyor”) adlı filmde yönetmen Elia Kazan’ın yardımcılığını yaptı. Yönetmen yardımcılığım birkaç filmde daha sürdürdükten sonra Broadway’de bir oyun sahneye koydu. Kısa bir süre televizyonda çalıştı. The Tzvisted Road/They Live By Night (“Dolambaçlı Yol/Geceleri Yaşayanlar”) ile yönetmenliğe başladı. Film ilk gösterildiğinde fazla ilgi toplamadı, ama sonraki yıllarda Ray’in kişisel üslubunun temel özelliklerini içeren, nitelikli bir yapıt olarak kabul edildi.
Sonraki sekiz yıl içinde çektiği Knock On Any Door, (Cinayet Mahkemesi), In a Lonely Place (Tehlike işareti), On Dangerous Ground (“Tehlikeli Bir Zeminde” ve Westem türünün eşsiz bir örneği olan Johnny Guitar adlı filmlerinde, esas olarak gençliğin ergenlik dönemi huzursuzlukları ve şiddet temaları üzerinde durdu. Sinemasının ana eksenini oluşturan bu temalar, en ünlü filmi Rebel Without a Cause’dz (Asi Gençlik) James Dean’in unutulmaz oyununun da yardımıyla tüm derinliğiyle perdeye yansıdı. Yine şiddet teması çevresinde gelişen The True Story of JesseJames’ i (“Jesse James’in Gerçek Öyküsü”) çekerken koşullar ileri sürülerek çalışması engellendi. Toplumsal sorunları ele alış biçimi tutucu kesimi rahatsız etmişti. Ödün vermeye yanaşmayan Ray, filmin çekimini bitiremedi ve film onun tasarladığından değişik bir biçimde kurgulandı.
Ray daha sonra ülke dışında çalıştı, ama eski filmlerinin düzeyine ulaşamadı. Sanatsal yaratı özgürlüğünü bulamamanın düş kırıklığıyla 1963’te sinemayı bıraktı. 1974’te yapılan ve adını Johnny Guitar’da başoyuncu Sterling Hayden’in söylediği bir cümleden alan uzun belgesel l’m Stranger Here Myself (“Burada Bir Yabancıyım Ben”) Ray’in yaşamını ve yapıtlarını anlatıyordu.
Ray 1976’da New York Üniversitesi Harpur College öğrencileriyle birlikte You Can’t Go Home Again (“Eve Dönemezsin Artık”) adlı filmi yönetti. 1977’de hayranı olan Alman yönetmen Wim Wenders’ in Der amerikanische Freund (“Amerikalı Dost”) adlı filminde önemli bir rolde göründü. Kanserden ölmeden bir süre önce yine Wim Wenders’le birlikte yönettiği Lightning Över Water/Nick’s Movie (“Su Üzerindeki Şimşek/Nick’in Filmi”) adlı belgeselde kendisini canlandırdı.
Ray, filmlerinin temel temaları olan şiddet ve gençlik bunalımlarını son derece kendine özgü bir üslupla işlemiştir. Sinemaskop tekniğinden ustaca yararlanmış filmlerinin tümünde etkili bir görsel kusursuzluğa ulaşmıştır. Aldığı eğitimin de katkısıyla, mekânları ve mimarlığı kişilerinin ruh durumlarını ve aralarındaki çatışmaları vermekte yardımcı öğe olarak kullanmıştır. Ayrıca sert ve huzursuz alıcı hareketiyle, kişilerinin bunalımlarına denk bir sinema dili geliştirmiştir. Sakin, huzurlu ve varlıklı Amerikan banliyösünde, görünürdeki mutlu yaşamın ardında saklı olan iletişimsizliği ve şiddeti anlattığı Asi Gençlik, kişisel üslubunun tüm özelliklerini taşır. Sonraki yönetmenleri de, çevrilen gençlik konulu filmleri de derinden etkileyen bu yapıt Ray’i, Hollyvvood’da az yetişen yaratıcı yönetmenler arasına sokmuştur.
• YAPITLAR (başlıca): The Twisted Road/They Live by Night, 1948-1949, (“Dolambaçlı Yol/Geceleri Yaşayanlar”); A Woman ’s Secret, 1949, (“Bir Kadının Sırrı”); Knock On Any Door, 1949, (Cinayet Mahkemesi); In A Lonely Place, 1950, (Tehlike İşareti); On Dangerous Ground, 1952, (“Tehlikeli Bir Zeminde”); The Lusty Men, 1952, (Dehşet Meydanı); Johnny Guitar, 1954, (Johnny Guitar); Run For Cover, 1955, (Kanlı İntikam); RebelWithoutA Cause, 1955, (Âsi Gençlik); Bigger Than Life, 1956, (Tehlikeli Arzular); The True Story of Jesse James, 1957, (“Jesse James’in Gerçek Öyküsü”); Party Girl, 1958, (Gangsterin Sevgilisi); 33 Days at Peking, 1963, (Pekin’de 55 Gün); You Can’t Go Home Again, 1976, (“Eve Dönemezsin Ârtık”); Lightning Över Water/Nick’s Movie (W.Wenders ile), 1978, (“Su Üzerindeki Şimşek/Nick’in Filmi”).
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi