PRAKSİTELES (İÖ 4.yy)
Eski Yunan, heykelci. Duyumsal nitelikteki üslubu ile Helenizm ve Rönesans heykel sanatlarını etkilemiştir.
İÖ 490 dolaylarında Atina’da doğdu, ölüm tarihi bilinmiyor. İÖ 375-330 arasında etkinlik gösterdi. Heykelciliği babası Yaşlı Kephisodotos’tan öğrendi. Sağlığında yardımcılığını yapan oğulları Genç Kephisodotos ve Timarkhus, Praksiteles’in ölümünden sonra portreleri ve alegorik figürleri ile tanındılar. Praksiteles’in yaptığı anıtlar Atina başta olmak üzere Doğu Yunanistan’daki birçok kente dikildi. Öbür Yunanlı heykelcilerin tersine bütün heykelleri mermerdendi. Yapıtları en çok kopya edilen Yunanlı sanatçı da o oldu.
Praksiteles, Yunanistan’ı yüz yıldır yöneten Atina uygarlığının bozulmaya yüz tuttuğu ve her türlü duyumsallığın yüceltildiği bir dönemde yaşamıştır. Bu özellikler doğal olarak sanata da yansımıştır. Nitekim Yaşlı Kephisodotos 4.yy’da giderek yaygınlaşan duygusal ve içsel anlatımlara yakınlık duymuştu. Sonunda babasının bıraktığı yerden başlayan Praksiteles, Eros, Apollon, Hermes ve Satir gibi mitolojik figürleri konu alan gençlik dönemi ürünlerinde, daha gelişme aşamasında olan genç erkek tipini yaratmıştır. Atlet ve savaşçı gibi Yunan heykelciliğinin geleneksel figürlerine ilgi duymamış, erotik bir yönü olan kadın ve erkek figürlerini yeğlemiştir.
Kertenkele Öldüren Apollon Praksiteles’in gençlik dönemi üslubunun en güçlü örneğidir. Belli bir olayı izlerken betimlediği bu figürlerin dengesiz hareketleri, çoğunlukla destek öğelerinin kullanılmasını gerektirmiştir. Bunlar Klasik dönem heykelciliğinin sağlam kuruluşundan yoksundurlar. Uyandırdıkları zerafet ve çekicilik duygularıyla dikkati çekerler. Praksiteles Aphrodite’yi yan beline kadar çıplak olarak betimlediği Arles Aphroditesi’nde yüzeyleri kesin kırılmalarından anndırarak birbirleriyle kaynaştırmıştır. Heykelin vücudunun dolgun ölçüleri, zayıf ve uzun yüzü, dudaklarına işlenmiş hoşnutsuz çizgiler ve gür, dalgalı saçlan 4.yy’ın sanatının moda özellikleri arasındadır.
Knidos Aphroditesi Praksiteles’in en ünlü yapıtıdır. Banyo yapına hazırlığı içindeki tanrıçanın çıplak betimlenişi, Arkaik dönemden beri ilk kez görülen bir yeniliktir. Heykele Praksiteles’in sevgilisi Phryne’nin modellik etmiş olması ve yapıtın içerdiği erotizm, tanrıça kavramını insansal bir düzeye indirgediği için, döneminde tepkiyle karşılanmıştır. Knidos Aphroditesi yalnızca biçimsel yetkinliği nedeniyle değil, işlenişindeki ustalıktan ötürü de Yunan sanatının en ilginç örneklerinden biri sayılır.
Yunanistan’da Olympia’da 1877’de gerçekleştirilen bir kazıda bulunan Çocuk Dionisosü Kucağında Taşıyan Hermes heykelinin özgün bir yapıt olup olmadığı konusundaki savlar henüz kesinlik kazanmış değildir. Bu heykel de Praksiteles anlayışının tipik hareketini yineler. Yüzeylerin birbiri ile sınır oluşturmayacak biçimde kaynaştırılması duyumsallık açısından zengin, ancak sağlamlık açısından zayıf bir etki uyandırır.
Praksiteles, İÖ 5.yy’daki Klasik dönem heykelinin tipik bir özelliği olan kesin kas dokularını yumuşatmış, ışık-gölge etkilerini ustalıkla kullanmış, çeşitli dokusal etkileri birbirleriyle karşıt izlenimler yaratacak biçimde çatıştırmıştır. Bu özellikleriyle Helenistik döneme giden yolu açmış ve Rönesans heykelciliğini etkilemiştir.
• YAPITLAR (başlıca): İçki Sunan Satir, ykş, İÖ 360-350; Arles Aphroditesi, ykş, İÖ 350; Knidos Aphroditesi, ykş. İÖ 340; Kertenkele Öldüren Apollon; Çocuk Dionisos’u Kucağında Taşıyan Hermes.
• KAYNAKLAR: T.Kraus, D,e Aphrodite von Knidos, 1957; G.E.Rizzo, Prassitele, 1932.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi