RICHELIEU [Kardinal] (1585-1642)
Fransız din ve devlet adamı. Başbakanlığı sırasında krallığın mutlak otoritesini güçlendirmiş, Fransa’yı Avrupa’nın en güçlü devleti durumuna getirmiştir.
Armandjean du Plessis deRichelieu 9Eylül 1585’te Paris’te doğdu, 4 Aralık 1642’de aynı kentte öldü. III.Henri ve IV.Henri dönemlerinde başyargıç olajı babasının 1590’da ölmesi üzerine, annesi ve kardeşleriyle birlikte Poitou bölgesindeki eski aile malikânesine yerleşti. Protestanlar’la Katolikler arasındaki 1562-1598 Din Savaşları sırasında mal varlıklarını büyük ölçüde yitirmiş olduklarından çocukluğu sıkıntı içinde geçti. 9 yaşındayken dil ve felsefe öğrenimi görmek üzere Paris’teki College de Navarre’a gönderildi .Oradaki öğrenimini tamamladıktan sonra soylu çocuklarının devam ettiği askeri bir okula geçti. Ancak keşiş olmak isteyen küçük ağabeyinin Luçon piskoposluğunu reddetmesi üzerine, aileye bağlanmış olan piskoposluk gelirinin sürebilmesi için bu okuldan ayrılıp, piskopos olmak üzere College de Cal-vi’ye girmek zorunda kaldı. Bu okulu bitirdikten sonra, Nisan 1607’de Luçon piskoposluğuna atandı.
Fransa Kralı XIII.Louis’nin naibesi olarak Fransa’yı yönetmekte olan Marie de Medici’nin I6l4’te topladığı Etats-Generaux’ya (kralın düzensiz olarak toplantıya çağırdığı danışma meclisi) Poitou Tu din adamlarının temsilcisi olarak katıldı. Mecliste din adamlarıyla thiers etat (üçüncü sınıf-burjuvalar, esnaf ve zanaatkârlar, kent ve köy emekçileri) temsilcileri arasında doğan çatışmada, tarafları uzlaştırmada gösterdiği başarıyla Marie de Medici’nin dikkatini çekti ve kısa bir süre sonra XIII.Louis’ nin karısı AvusturyalI Anna’nın özel papazı yapıldı. 1616’da dışişleri bakanlığına getirildiyse de, XIII.Louis’nin Nisan 1617’de gerçekleştirdiği bir saray darbesiyle annesinin naibelik yönetimine son vermesi üzerine bu görevinden uzaklaştırıldı.
Başbakanlığa yükselmesi
Önce Blois’ya, ardından da Avignon’a sürgüne gönderildiyse de, darbeden sonra XIII.Louis’ye karşı ayaklanan Marie de Medici’yi uzlaşmaya ikna edebilecek tek kişi olarak görüldüğünden, Mart 1619’da Paris’e geri çağrılıp onun maiyetine verildi. Bu olayı sarayda yeniden nüfuz kazanmak için bir fırsat olarak değerlendiren Marie de Medici’nin baskısıyla, Eylül 1622’de kardinalliğe yükseltildi. Nisan 1624’te ise denizcilik ve ticaret bakanı olarak Kraliyet Meclisi üyeliğine, birkaç ay sonra da Kraliyet Meclisi başkanlığına getirildi. Dört yıl sonra başbakanlık adı verilen ve ölümüne değin sürdürdüğü bu görevi sırasında, XIII.Louis’nin sarsılmaz desteğine sahip olarak, ülke yönetiminde tam söz sahibi oldu.
Richelieu’nun amacı içte Protestanlar’ın ve soyluların siyasi gücünü kırarak krallığın mutlak otoritesini güçlendirmek, dışta ise Katolik Habsburg hanedanım zayıflatarak Fransa’ya uluslararası planda üstünlük ve saygınlık kazandırmaktı. 1625’te İngiltere ile Habsburg hanedanının denetimindeki İspanya’ya karşı ittifak kurduktan sonra, İsviçre’nin Protestan kantonlarından Grisons’ un İspanya’nın Valtellina Vadisi’ndeki emellerine karşı Fransa’nın himayesine başvurmasından kaynaklanan Kuzey İtalya sorununu çözmeye yöneldi. Bir Katolik savunucusu olarak tanınmasına karşın, Katolikler’le Protes-tanlar arasında bir mezhep çatışması niteliğine bürünen bu sorun karşısında tarafsız kalmanın Fransa’yı iç istikrarsızlığa sürükleyeceğini düşünerek, duraksamaksızın saldırıya geçti. Bölgede Fransa’nın egemenliğini sağlayarak Katolik İtalya ve İspanya ile Kutsal Roma-Germen İmparatorluğu arasındaki bağlantıyı kopardı. Ancak Protestan ve soylu ayaklanmalarının neden olduğu iç karışıklıklar nedeniyle 1626’da İspanya’yla barış imzalayarak dikkatini iç sorunların çözümü üzerinde yoğunlaştırdı.
Protestanlar’a karşı mücadelesi
Kraliyet ordusunun 1527’de Huguenotlar’ın (Calvinist Protestanlar) en önemli kalesi olan La Rochelle’e karşı başlattığı saldırı, 15 aylık bir kuşatmadan sonra kalenin ek geçirilmesiyle sonuçlandı. 1629’da imzalanan Alais Barışı’yla, Huguenotlar’dan, 1598 Nantes Fermam’yla elde ettikleri surlarla çevrili kentler kurma ve silahlı asker bulundurma haklarının geri alınmasıyla, Protestan-lar’ın siyasi gücüne büyük bir darbe indirilmiş oldu. Buna karşın, Protestanlar’ı düşman olarak gören sofu Katolik anlayışı benimsemeyen Richelieu, yönetimi sırasında bu kişilerin din ve ibadet özgürlükleriyle medeni haklarının komnmasına özen gösterdi.
Bu sırada, 1626’dakı barış antlaşmasıyla Protestanlar’a karşı mücadelesinde Richelieu ’ ye destek olacağınasöz vermiş olan Ispanya’nın, Fransa’daki iç karışıklıklardan yararlanarak, Kuzey İtalya’daki Mantua Dükalığı’nı işgal etmesi üzerine, Richelieu Mart 1629’da bölgeye bir ordu yollayarak İspanya’nm bu girişimini engelledi. Aynı dönemde, Ispanya’ya karşı izlediği siyasete karşı çıkarak, Katolik çevrelerin desteğiyle kendisini iktidardan uzaklaştırmaya çalışan Marie de Medici’nin 16 Kasım 1630’daki girişimini ustaca manevralarla boşa çıkardı. “Aptallar Günü”oiarak bilinen bu olaydan sonra XIII. Louis’nin mutlak desteğini kazandı. Krala ve kendisine bağlı az sayıda kişiden oluşan bir yönetim çevresi oluşturarak konumunu sağlamlaştırdı. Kurduğu istihbarat ağının yardımıyla saray çevresiyle soyluların kendisine yönelik bütün komplolarını boşa çıkardı.
Otuz Yıl Savaşı’na katılması
Habsburg hanedanına karşı yürüttüğü mücadelede, olabildiğince uzun bir süre Fransa’yı Protestanlar’Ia Katolikler arasında sürmekte olan Otuz Yıl Savaşı’na doğrudan katmamaya çalışan Richelieu, bu sırada Kutsal Roma-Germen imparatorları II.Ferdinand’a( 1578-1637) ve III.Ferdinand’a (1608-1657) karşı mücadele eden Protestan güçlere maddi destek sağladı. Ancak bu mücadeledeki en büyük müttefiki olan İsveç Kralı II.Gustaf’ın ölümünden ve Protestan Alman prenslerinin Nördlin-gen’de Habsburg güçleri tarafından yenilgiye uğratılma-sından sonra, 1635’te savaşa katılmak zorunda kaldı. 1640’ta Alsace ve Artois’nın, 1642’de de Rousillon’un Fransız topraklarına katılmasından sonra, Richelieu’nun tüm yönetimi boyunca süren bu savaşın iktisadi yükü, kırsal kesimde sık sık ayaklanmalara neden oldu.
İktisadi alanda Fransa’nın kendine yeterliliğini sağlamak amacıyla halı, cam, ipek, keten ve yünlü dokuma üretimini özendiren Richelieu, ihracata dönük sanayi üretimine destek olarak denizaşırı ticaret şirketleri kurdurdu ve bunlara ayrıcalıklar tanıdı. Kanada, Senegal, Madagaskar ve Martinique gibi ülkelere göçü ve buraların sömürgeleştirilme sürecini başlattı. Dönemin ölçüleri içinde bile büyük bir miktar tutan servetinin bir bölümünü sanat ve edebiyat çalışmalarını himaye etmek için kullandı. 1635’te Fransız Akademisi’nin ve sonradan College de Louis-le-Grand adını alacak olan College de Plessis’nin kuruluşuna yardımcı oldu. Lemercier’ye kendisi için ikametgâh olarak Palais-Cardinal’i (bugün Palais-Royal) inşa ettirdi.
Tarihin siyasi dehalarından biri olarak kabul edilen Richelieu, yerel ayrıcalıkların birçoğuna son vererek ve merkezden atanan yönetim görevlileri sistemini güçlendirerek, Fransa’nın kralın mutlak egemenliği altında merkezi bir devlet durumuna gelmesine önemli katkıda bulunmuştur. Kutsal Roma-Germen İmparatorluğu’nda baş gösteren dağılma sürecinin ve İspanya’nın askeri bir güç olarak zayıflamaya başlamasının Fransa’nın güçlenmesine zemin hazırladığı saptamasına dayanarak belirlediği dış politikası, ölümünden sonra da sürdürülmüştür. Ölümüne yakın, kralın gözdesi olarak parlayan genç Cinq-Mars Markisi’ni saf dışı ederek yerine Kardinal Mazarin’in geçmesini sağlamıştır.
• YAPITLAR: (başlıca): Defense desprincipauxpoints de la foicatholique, 1617, (“Katolik Dininin Temel Noktalarının Savunması”); Lettres, instructions diplomatiques et papiers d’etat du Cardinal de Richelieu, (ö.s.) D.L.M.Avenel (der), 8 cilt, 1853-1877, (“Kardinal Richelieu’nün Mektupları, Diplomatik Yönergeleri ve Devlet Belgeleri”).
• KAYNAKLAR: C.J.Burchardt, Richelieu. 4 cilt, 1935-1967; K.Federn, Richelieu, 1926; G.Hanotaux, Histoire du Cardinal de Richelieu, 6 cilt, 1893-1947; D.P.O’Connell, Richelieu, 1968.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi