SANCTORIUS (1561-1636) İtalyan fizyoloji bilgini ve hekim. Tıbba duyarlı ölçüm aletleri kazandırarak, insan fizyolojisinin ve metabolizma süreçlerinin nicel ölçüm yöntemleriyle incelenmesine öncü olmuştur.
29 Mart 1561’de Capo d’Istria’da ya da Latince adıyla Justinopolis’te (bugün Slovenya’da Koper) doğdu, 22 Şubat (ya da 6 Mart) 1636’da Venedik’te öldü. Asıl adı olan Santorio Santorio’yu Latince’ye dönüştürdüğünden Sanctorius diye tanınır. Soylu bir ailenin çocuğuydu. 1575’te girdiği Padova Üniversitesi’ nde, çağının geleneğine uyarak önce felsefe, sonra tıp öğrenimi gördü ve 1582’de tıp doktorasını aldı. Bazı bilim tarihçileri, Polonya Kralı Maximilian’ın çağrısı üzerine 1587’de Polonya’ya giderek uzun yıllar bu ülkede yaşadığını belirtirlerse de, daha güvenilir belgeler, bu çağrının bir Hırvat soylusundan geldiğini ve Sanctorius’un 1587’den 1599’a değin Hırvatistan’da (bugün Yugoslavya’da) özellikle Karlovac kentinde hekimlik yaptığını gösterir.
1599’da ülkesine dönünce Venedik’e yerleşip, başta Galilei olmak üzere çağının aydın düşünceli bilim adamlarıyla dostluk kuran ve hekimlikte büyük ün kazanan Sanctorius, 1611’de Padova Üniversitesi’nde kuramsal tıp profesörlüğüne atandı.Engin bilgisi, özgün düşünceleri ve konuşma yeteneğiyle ününü ülke sınırlarının ötesine yayan bu önemli görevden 1624’te kendi isteğiyle ve Venedik Cumhuriyeti’nin bağladığı yüksek yıllık gelirle emekliye ayrılıp yeniden Venedik’e yerleşti.
Sanctorius, genel olarak Galenos tıbbim benimsemiş ve hastalıkların nedenini kan, akkan (lenf), safra, balgam gibi vücut sıvıları arasındaki dengenin bozulmasına bağlayan geleneksel “suyuk kuramı”nı desteklemişse de, Galilei mekaniğinin sağlam temellerini ve gözlemin tüm bilim dallarındaki önemini kavramakta gecikmeyerek, tıbba ilk kez duyarlı ölçümlere dayalı nicel yöntemleri kazandırmıştır. Kuşkusuz Galilei’nin düşüncelerinden ve buluşlarından esinlenen Sanctorius, fizyolojik ve patolojik olguların matematiksel ve deneysel analizini başlatmış, onun düşünceleri de 18. yy başlarında doğan ve tüm fizyolojik süreçlere mekanikçi bir yaklaşımla eğilen “iatrofizik” okulunun yol göstericisi olmuştur. Kendisinin bulduğu ya da geliştirdiği tartı aleti, termometre, higrometre (nem-ölçer), sarkaçlı nabız sayacı gibi ölçüm aygıtlanmilkkez tıbbın kullanımına sunan Sanctorius, vücutta yakılan maddelerin deri solunumu ve terleme yoluyla da dışarı atıldığını kanıtlamaya yönelik ünlü deneyiyle, bazal metabolizma incelemelerinin öncüsü sayılır. Yaşamının büyük bir bölümünü, bir kantarın üzerine oturtulmuş bir sandalyede geçiren Sanctorius, otuz yıl boyunca her gün değişik saatlerde, yemek yedikten ve yakılan besinleri dışkıyla attıktan sonra, uyurken, çalışırken, sağlıklı ya da hastayken sürekli olarak tartılıp, deri yoluyla atılan artıkların, vücut ağırlığındaki küçük oynamaları saptayan sistemli bir tartımla belirlenebileceğini, bu artıkların miktarının sabit olmayıp çeşitli iç ve dış etkenlerle değiştiğini göstermiştir.
Galilei ile Sanctroius arasında tartışma konusu olan termometreyi ise, hava sıcaklığını belirlemek üzere büyük bir olasılıkla ilk kez Galilei yapmış, ancak, bu buluştan haberli ya da habersiz, buzun ısısı ile mum alevinin ısısı arasındaki sıcaklık farklarını dereceleyerek, bu aygıtı ilk kez vücut ısısının ölçümünde kullanan Sanctorius olmuştur.
Tıbba armağan ettiği ölçüm ve deney yöntemlerinin yanı sıra, Padova Üniversitesi’ndeki kuramsal tıp profesörlüğünün gereği olarak Eski Çağ tıbbini yöntemli bir biçimde inceleyen Sanctorius, Galenos ve Hipparkhos’un yapıtlarına, özellikle İbn Sina’nın el-Kanun fı’t-Tıbhmm (“Hekimlik Yasası”) birinci kitabına ilişkin açıklama ve yorumlarıyla da tanınır.
• YAPITLAR (başlıca): Commentaria in artem medicinalem Galeni, 1612, (“Galenos Tıbbı Üzerine Açıklamalar”); A rs de statica medicina sectionibus aphorismorum septem comp-rehensa, 1614, (“Tıbbi Ölçüm Sanatı”); Commentaria in primam fen primi libri Canonis Avicennae, 1626, (“İbn Sina’nın Kanun’unun Birinci Kitabına İlişkin Açıklamalar”).
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi