Belgesel Sinema
Doğayı ve yaşamın değişik kesitlerini olduğu gibi perdeye aktarma ve bu yolla belgeleme işlemi, sinemanın ilk yıllarından beri en sık kullanılan yöntemlerden biri olmuştur. Lumiere’in ilk filmlerinin çoğu, bu türden belgesel özellikler taşıyordu. Yine Lumiere’in dünyanın pek çok ülkesine gönderdiği kameramanlar da bu ülkelere ilişkin özellikleri görüntüleyerek belgesel film örneklerinin çoğalmasını sağladılar. 17 Mart 1897’de, Corbett ile Fitzsimmons arasında yapılan boks karşılaşmasının filme alınması ABD’deki ilk belgesel film çalışması oldu. İngiliz sinemasında ilk önemli belgesel 1910-1913 arasında çekilen With Scott in the Arctic’ti. (“Scott’la Kutupta”). Scott’un ölümüyle sonuçlanan kutup gezisine katılan Herbert Ponting’in gerçekleştirdiği bu film çok beğenildi. Belgesel filmlerin de konulu filmler gibi ilgi görmeye başlaması, Robert J.Flaherty ’nin filmleriyle gerçekleşti. Flaherty getirdiği yeniliklerle çağma damgasını vururken, belgesel film de büyük bir aşama yapıyordu.
Belgesel filmin ticari kazanç şansının olmaması ABD’deki gelişimini uzun süre engelledi. Bu yüzden önemli yapıtlar ya devletin ya da özel şirketlerin desteğiyle ortaya çıktı. Marian C. Cooper (1893-1973), Schoedsack, Pare Lorentz (1905), Van Dyke (1906) gibi yönetmenler, yapıtlarıyla ABD ’de bu türün gelişmesini sağladılar.
Avrupa’da da ABD’de olduğu gibi, belgesel filmin ilerlemesi birtakım kişisel çabalar sonucunda gerçekleşti. Almanya’da Walter Ruttmann (1887-1941), Fransa’da Cavalcanti, Belçika’da Henri Storck (1907) bu türün en önemli uygulayıcıları oldular. SSCB’deyse belgesel film devlet desteğinde gelişti. Vertov, Bliok (1890-1957), Stepanov, Turin, Maşeret, Şklovski, Aron, Truyanovski gibi yönetmenler bu türün en başarılı yapıtlarını verdiler.İngiltere’de Grierson’un öncülüğünde oluşan Ingiliz Okulu, Basil Wright (1907), Arthur Elton (1906), Harry Watt (1906) ve Edgar Anstey (1907) gibi yönetmenlerle başarılı çalışmalar yaptı. Bu arada, çeşitli ülkelerde belgesel filmler yapan HollandalI yönetmen Joris Ivens, çalışmalarıyla Flaherty’den sonra bu türün en büyük adlarından biri oldu. II.Dünya Savaşı yıllarında Avrupa ve ABD sinemasında savaşın görüntülendiği pek çok film çekildi. Ingiliz Okulu bu dönemde gerek belgesel, gerekse belgesel içerikli konulu film olarak başarılı çalışmalar yaptı.
Savaş sonrasında özellikle Fransız sinemasında büyük bir gelişme izlendi. Clement (1903), Gremillon (1901-1959), Vedres (1911-1965), Resnais gibi yönetmenler özellikle sanatsal içerikli belgesel filmlerle başarılı oldular. Bunlar arasında, Van Gogh, Guemica ve Gauguin en başta sayılabilir.
20.yy’m ikinci yarısında belgesel sinema gelişmesini sürdürdü. Olimpiyat Oyunlan’ndan kanserli bir hastanın ölüme yaklaşmasına dek, insanların ilgisini çeken her olay bu türe konu olmayı sürdürdü. Bu arada özellikle İtalyan sinemasının katkısıyla plastik sanatlardaki gelişmeleri ve yapıtları konu alan pek çok film yapıldı.
Türkiye’de ilk belgesel film, aynı zamanda Türk sinemasının da başlangıcı sayılan ve Fuat Uzkınay’ın çektiği Ayastafanos’taki Rus Abidesinin Yıkılışı oldu. Bunu, bir Merkez Ordu Sinema Dairesi’nin kurulması ve askeri konulu belgesellerin çevrilmesi izledi. Kurtuluş Savaşı sırasında oluşturulan Ordu Film Teşkilatı da bu savaştan sahneleri görüntüledi. Bundan sonra Türkiye’de, 1930’larda gelen SSCB’li yönetmen Sergey Yutkeviç ile Ester Şub’un yeni cumhuriyeti konu edinen ayn ayn iki film çekmeleri dışında uzun süre belgesel film çalışması yapılmadı. 1950’lerde İstanbul Üniversitesi Film Merkezi’ nin kurulması bu alanda yeni bir atılımı başlattı. Bu kurumda Sabahattin Eyuboğlu, Mazhar Şevket Ipşiroğlu ve Aziz Albek, bazıları yurt dışında da ödüller kazanan Hitit Güneşi, Siyah Kalem, Surname, Karanlıkta Renkler, Aktamar, Nemrut Tanrıları gibi filmleri gerçekleştirdiler.
Son yıllarda ise Hattiler’den Hititler’e, Urartu’ nun iki Mevsimi, Safranbolu’da Zaman, İstanbul’un Çağırdığı Su, Kula’da Üç Gün vb. ile Süha Arın, Haliç’le Altan Yalçın, Ferhat ve Yasak’la Ali H.Ozgentürk, Çağdaş Nasrettin Hoca: ‘Aziz Nesin’le Feyzi Tuna, Ladik 76 ile Güner Sanoğlu belgesel film alanında adlarını duyuran yönetmenler oldular.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi