JONSON, Ben (1572-1637) İngiliz şair ve oyun yazarı. Toplumsal yaşamdaki çarpıklıkları, öncüsü olduğu tipler komedyası türündeki oyunlarında başarıyla sergilemiştir.
11 Haziran 1572’de Londra’da doğdu, 6 Ağustos 1637’de aynı kentte öldü. Babası, o doğmadan önce ölmüş, annesi bir duvarcıyla evlenmişti. Jonson 1583-1589 arasında Westminster Okulu’nda, o dönemin ünlü öğretmenlerinden William Camden’in öğrencisi oldu ve Eski Yunanca, Latince ile bu dillerin edebiyatlarını öğrendi. Okuldan ayrıldıktan sonra üvey babasının yanında duvarcılık, Hollanda’da gönüllü askerlik yaptı. Londra’ya dönünce 1597’de Swan Tiyatrosu’nda temsiller veren Pembroke’s Men adlı topluluğa oyun yazarı ve oyuncu olarak girdi. Yazımına katıldığı ve rol aldığı isle of Dogs (“Köpekler Adası”) adlı oyun kışkırtıcılıkla suçlandığı için hapse düştü. Özgürlüğüne kavuştuktan sonra Admiral’s Men topluluğuyla çalışmaya başladı ve 1598-1602 arasında bu topluluk için daha sonra kaybolan bazı oyunlar yazdı. Aynı dönemde başka tiyatro toplulukları için yazdığı oyunlardan ilk önemli yapıtı sayılan Every Man in His Humour (“Herkes Kendi Havasında”) aralarında Shakespeare’in de bulunduğu Lord Chamberlain’s Men topluluğunca 1598’de sahnelendi.
Poetaster ve Satiromastix
Jonson bir süre sonra, düelloda bir oyuncuyu öldürdüğü için Newgate Hapishanesi’ne atıldı. İdamdan güçlükle kurtuldu. 1599’da Every Man out of His Humour (“Herkes Bir Başka Havada”) oyunuyla yeniden Lord Chamberlain’s Men topluluğuna döndü. 1601’de Poetaster (“Şair Taslağı”) adlı yergi oyunuyla John Marston ve Thomas Dekker’i gülünç duruma düşürünce, onlar da Satiromastix adlı bir oyunla Jonson’a karşı saldırıya geçtiler. Shakespeare’ in Hamlet’inde sözü edilen tiyatrolar savaşı da böylece başlamış oldu. Jonson bu arada, kendisini destekleyen Sir Robert Townshend’in evine çekilerek Shakespeare’in topluluğu için 1603’te ilk tragedyası Sejanus’u yazdı. İki yıl sonra da barıştığı Marston ve George Chapman’la birlikte yazdığı Eastward Hol (“Haydi Doğuya!”) adlı oyunda Kral I.james’i ve Iskoçyalı yandaşlarını yerdiği için yeniden hapse atıldı.
Saraydaki oyunları
Sık sık güç durumlarda kalmasına karşın, I.James’in 1603’te tahta çıkmasından sonra Jonson’un en parlak dönemi başladı. Sarayda yeteneğini bilen birçok dostu olduğu için, ondan sık sık mask oyunları (oyuncuların maske takarak oynadıkları oyun) yazması isteniyordu. Bu türün kendi yazdığı başarılı örneklerini saray mimarı Inigo Jones’la birlikte sahneledi. Volpone, The Âlchemist (“Simyacı”) ve Bart-holomew Fair (“Bartholomeus Panayırı”) gibi en başarılı komedyalarını bu dönemde yazdı. 1613’te Paris’e giderek Sir Walter Raleigh’nin oğlunun özel öğretmeni oldu. 1616’da kral tarafından kendisine yıllık bir ödenek bağlandı, böylece Ingiltere’nin ilk resmi saray şairi oldu. 1618’de Edinburgh hemşerili-ğiyle, 1619’da Oxford Üniversitesi’nce Master of Arts derecesiyle onurlandırıldı. Genç şairler arasında da büyük bir hayranlık uyandırmıştı. Ancak bundan sonra talihi döndü. 1623’te bir yangın sonucu kitaplığı yok oldu. Kral I.James’in ölümünden sonra tahta geçen I.Charles ona babasının gösterdiği ilgiyi göstermedi. Son yılları yoksulluk içinde geçti. 1628’den spnra yatalak bir hasta olarak yazarlığım sürdürmeye çalıştıysa da, son oyunları başarılı olmadı. Birçok yapıtını tamamlayamadan öldü.
Yazarlığının niteliği
Çağının en başarılı yergi oyunlarını yazan Jonson, lirik şiirleri ve eleştiri alanındaki yapıtlarıyla da ün yapmıştır. Yeni yeni gelişmeye başlayan kapitalist düzenin para düşkünü, iki yüzlü temsilcilerini, öncüsü olduğu tipler komedyası türündeki oyunlarında acımasızca eleştirmiş, yaşadığı çağın gerçek bir temsilcisi olduğu kadar, koyu bir gelenekçilikten de vazgeçmemiştir. Latin edebiyatını özümleyerek benimsediği Roma kültürünü, Ingiliz toplumunun geleneksel erdemleriyle uzlaştıran ahlakçı bir yazardır. Sanat ve edebiyat alanında kurallara bağlılığı, bu konuları kendisi kadar bilmeyen çağdaşlarını, bu arada Shakes-peare’i, korkusuzca eleştirmesine yol açmış, ancak kendi yapıtlarıyla hiçbir zaman birtakım dar kalıpların kölesi olmadığını da kanıtlamıştır. Lirik şiir türündeki yapıtlarının kendisinden sonraki dönemi büyük ölçüde etkilediği bir gerçektir. Bu şiirlerinde, çağının aşk şairlerinin duygu aşırılığına düşmediği gibi, metafizik şairlerin düşünsel karmaşıklığından da kaçınmasını bilmiştir. Bu yönüyle, kendine usta seçtiği Latin şairlerinin, özellikle de Catullus’un başarılı bir öğrencisi sayılır.
• YAPITLAR (başlıca): Every Man in His Humour, 1598, (“Herkes Kendi Havasında”); Every Man out of His Humour, 1599, (“Herkes Bir Başka Havada”); Cynthia’s Revels, 1600, (“Cynthia’nın Şenlikleri”); The Poetaster, 1601, (“Şair Taslağı”); Sejanus, 1603, (“Sejanus”); East-ıvard Hol (G.Chapman ve J.Marston ile), 1605, (“Haydi Doğuya!”); Volpone or The Fox, 1605-1606, (Volpone); Epicoene, or The Silent Women, 1609, (“Epicoeneyada Sessiz Kadınlar”); The Âlchemist, 1610, (“Simyacı”); Bartholomesv Fair, 1614, (“Bartholomeus Panayırı”); The Devil is an Ass, 1616, (“Şeytan Bir Eşektir”); Timber: or Discoveries made upon Men and Matter, 1640, (“Kereste: ya da insanlar ve Madde ile ilgili Buluşlar”).
• KAYNAKLAR: C.R.Baskervill, English Elements in Jonson’s Early Comedy, 1911; L.C.Knights, Drama and Society in the Age of Jonson, 1937.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi