KAZAN, Elia (1909-28 Eylül 2003, Manhattan) ABD’li sinema ve tiyatro yönetmeni. Filmlerinin yanı sıra ünlü oyuncular yetiştirdiği Actor’s Studio’yu kurarak ABD sinemasında etkili olmuştur.
Elia Kazanjoglous (Kazancıoğlu), 7 Eylül 1909’da İstanbul’da doğdu. Rum asıllı olan ailesi ABD’ye göçüp New York’a yerleştiğinde dört yaşındaydı. Yükseköğrenimini Williams College’da tamamladıktan sonra Yale Üniversitesi Tiyatro Bölümü’nde lisansüstü öğrenimi yaptı. 1932’de, oyuncu ve sahne amiri yardımcısı olarak, Group Theater adlı tiyatro topluluğuna katıldı. Bu topluluk, kalıplaşmış tiyatro anlayışlarına karşı çıkmış, ABD’de ilk kez ekip çalışmasını, kolektif üretimi gerçekleştirmiş, toplumsal içerikli oyunlarıyla önem kazanmıştı. 1935’te tiyatro yönetmenliğine başlayan Kazan 1940’larda, art arda sahnelediği başarılı oyunlarla Broadway’in en iyi yönetmenlerinden biri olarak kabul edildi. 1945’te ilk uzun metrajlı filmini çekti. Sinemaya olan ilgisi 1930’larda başlamış, belgesel filmler yapmış, Anatole Litvak’ın (1902-1974) yönettiği iki filmde de oyuncu olarak görünmüştü.
İlk dönem filmlerinde izlenen yoğun tiyatro etkisini kısa sürede aşarak sinema dilini geliştirdi. A Tree Grou>s in Brooklyn (Bir Genç Kız Yetişiyor) adlı ilk filminden iki yıl sonra çevirdiği başarılı gerilim filmi Boomerang (Geri Tepen Silah) bu gelişmenin göstergesiydi. Yine 1947 yapımı Gentleman’s Agree-ment (Namus Sözü), ona ilk Oscar ödülünü kazandırdı. Yahudi karşıtlığını yargılayan film aynı zamanda ABD’de yılın en iyi filmi seçildi, yardımcı kadın oyuncusuna da bir Oscar getirdi. Kazan aynı yıl Cheryl Crawford ile birlikte ünlü Actor’s Studio’yu kurdu. Group Theater’ın bir uzantısı sayılan ve Stanislavski ilkelerinden hareketle doğal oyunculuk anlayışının geliştirildiği bu oyunculuk okulunda, başta bu tarzın en iyi uygulayıcılarından biri olan Marlon Brando ve James Dean olmak üzere, birçok ünlü sinema oyuncusu yetişti.
Kazan 1951’de, daha önce de Broadway’de sahnelediği Tennessee Williams’ın A Streetcar Named Desire (Arzu Tramvayı) oyununu filmleştirdi. Güçlü oyunuyla filmi unutulmaz kılan ve büyük ün kazanan Kazan’m gözde oyuncusu Brando, onun sonraki filmleri Viva Zapata ve On the Waterfront’ta da (Rıhtımlar Üzerinde) son derece başarılı oldu. Viva Zapata, Meksikalı devrimci Emiliano Zapata’mn yaşamını konu alıyordu. 1954’te en iyi film ve en iyi yönetim ödülleri de içinde olmak üzere beş dalda Oscar kazanan Rıhtımlar Üzerinde ise, New York liman işçilerinin sendikasındaki yozlaşmayı anlatıyordu. Film, bazı eleştirmenlerce, iki yıl önce Amerikan Aleyhtarı Etkinlikler İçin Komite’nin soruşturmalarından arkadaşlarının adlarını vererek kurtulan Ka-zan’m kendini savunma gayreti olarak değerlendirildi. 1955 tarihli East of Eden (Cennet Yolu), birçoklarınca onun en iyi filmi olarak kabul edildi. Kazan, bu kez James Dean’e büyük ün sağlayan bu başarılı Stein-beck uyarlamasında, gençlik sorunlarını ve baba-oğul ilişkilerini irdeledi.
Uzun yıllar tiyatro ve sinema yönetmenliğini birlikte yürüten Kazan, 1964’te tiyatroyu bıraktığını açıkladı. 1963 ve 1969’da, kendi romanlarından uyarladığı America, America ve The Arrangement (Kader Değişmez) adlı filmleri gerçekleştirdi. Türkiye’de çektiği America, America, kendi yaşamından izler taşıyordu. Giderek sinemayı da ikinci plana iterek edebiyat çalışmaları üzerinde yoğunlaştı.
Kazan 1950’lerdeki filmleriyle Amerikan sinemasını önemli ölçüde etkilemiştir, işlediği toplumsal temalar ve yönetimindeki oyunculara yaklaşımıyla da, Hollywood’da yeni anlayışların ve tavırların yerleşmesine katkıda bulunmuştur.
• YAPITLAR (başlıca): Film: A Tree Grows in Brooklyn, 1945, (Bir Genç Kız Yetişiyor); Boorrierang, 1947, (Geri Tepen Silah); Gentleman’s Agreement, 1947, (Namus Sözü); Pinky, 1949, (Kara Damga); A Streetcar Named Desire, 1951, (Arzu Tramvayı); Viva Zapata, 1952; On the Waterfront, 1954, (Rıhtımlar Üzerinde); East of Eden, 1955, (Cennet Yolu); Baby Doll, 1956, (Taş Bebek); Wild River, 1960, (Vahşi Irmak); Splendor in the Grass, 1961, (Aşk Bahçesi); America, America, 1963; The Arrangement, 1969, (Kader Değişmez); The Visitors, 1972; The Last Tycoon, 1976. Kitap; America, America, 1962; The Arrangement, 1967, (Uzlaşma); The Assasins, 1972, (Babaların Suçu); The Understudy, 1974, (“Dublör”); The Anatolian, 1982, (“Anadolulu”).
Kitapları
- 1962 – “America America“. New York: Popular Library. (Türkçede “Amerika Amerika“, Yaba Yayınları, 1994 çev:Özay Süsoy.)
- 1967 – “The Arrangement: A Novel“. New York: Stein and Day. (Türkçede “Uzlaşma” (2 cilt halinde), 1972, E-Yayınları, çev: Nazar Büyüm)
- 1972 – “The Assassins“. Londra: Collins. (Türkçede “Babanın Suçu“, Altın Kitaplar, 1973, çev: Hemri Kamdiyoti, Ferit Gürsu)
- 1973 – “Kazan on Kazan“. Londra: Secker and Warburg.
- 1975 – “The Understudy“. New York: Stein and Day.
- 1977 – “A Kazan Reader“. New York: Stein and Day.
- 1978 – “Acts of Love“. New York: Warner. (Türkçede “Erkekten Erkeğe“, Cep Kitapları, 1981, çev: Osman Deniztekin)
- 1982 – “The Anatolian“. New York: Knopf.
- 1988 – “Elia Kazan: A Life“. New York: Knopf. (Türkçede “Bir Yaşam“, 1989, Güneş yay. çev: Nihal Yeğinobalı)
- 1994 – “Beyond the Aegean“. New York: Knopf.
- 1999 – “The Master Director Discusses His Films“. New York: Newmarket Press.
- 2005 – “Elia Kazan“. New York: Harper Collins.
- 2009 – “Kazan on Directing“. New York: Knopf.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi