İNÖNÜ, Erdal (1926) Türk fizik bilgini ve siyaset adamı. “İnönü-Wigner grup indirgenmesi” adıyla bilinen ortak çalışması, çağdaş matematiksel fiziğin temel kavramlarından biridir.
6 Haziran 1926’da Ankara’da doğdu. Devlet ve siyaset adamı İsmet İnönü’nün oğludur. 1943’te Ankara Gazi Lisesi’ni, 1947’de Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi’nde fizik-matematik öğrenimini bitirerek lisansüstü öğrenim yapmak amacıyla ABD’ye gitti. California Institute of Technology’den fizik dalında 1948’de yüksek lisans, 1951’de doktora derecesini alıp, bir süre Princeton Üniversitesi’nde araştırma yaptıktan sonra 1952’de Türkiye’ye döndü ve aynı yıl Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi’nde fizik asistanlığına, 1955’te fizik doçentliğine getirildi. 1958’den 1960’a değin, ABD’deki Princeton Üniversitesi’nde ve Oak Ridge National Laboratory’de konuk araştırmacı olarak bulundu. 1960’ta Türkiye’ ye dönünce, Orta Doğu Teknik Üniversitesi’nde (ODTÜ) kuramsal fizik profesörlüğüne atandı. 1968’e değin bu üniversitede sürdürdüğü öğretim görevinin yanı sıra, 1960-1964 arası Teorik Fizik Bölümü’nün başkanlığını, 1965-1968 arası da Fen ve Edebiyat Fakültesi dekanlığını yürüttü.
1968’de ABD’ye gidip, Princeton ve Columbia üniversitelerinde bir yıl süreyle konuk profesör olarak ders veren İnönü, 1969’da ODTU’ye dönerek önce rektör yardımcılığına, 1970’te de rektörlüğe seçildi. 1971 Mart’mda rektörlükten çekilip. tüm zamanını öğretim görevine ve araştırmalarına ayırdı. 1974’te altı ay kadar Princeton Üniversitesi’nde konuk araştırmacı olarak çalıştıktan sonra, 1975’te Boğaziçi Üniversitesi’ne geçti ve ertesi yıl bu üniversitenin Temel Bilimler Fakültesi dekanlığını üstlendi. Bu görevi altı yıl sürdürüp, 1982’de Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu’nun (TÜBİTAK) İstanbul’da yeni kurulan Temel Bilimler Araştırma Enstitüsü müdürlüğüne atandıysa da, 1983 Mayıs’m-da tüm öğretim ve yöneticilik görevlerinden ayrılıp, ‘6 Haziran 1983’te Sosyal Demokrasi Partisi’nin (SODEP) kurucu üyesi ve ilk genel başkanı olarak siyasal yaşama atıldı. O ay içinde kurucu üyeliği Milli Güvenlik Kurulu’nca veto edilen İnönü, Aralık 1983’te yeniden SODEP genel başkanlığına seçildi.
SODEP ile Halkçı Parti’nin (HP) birleşmesinde yapıcı bir rol oynadı. SODEP’in 2-3 Kasım 1985’te Halkçı Parti ile Sosyaldemokrat Halkçı Parti (SHP) adı altında birleşmesinden sonra, SHP genel başkanlığını partinin ilk genel kuruluna kadar Halkçı Parti genel başkanı Aydın Güven Gürkan’a bıraktı. Haziran 1986’daki kurultayda genel başkanlığa getirildi. 28 Eylül 1986’da yapılan ara seçimlerde İzmir‘den Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne (TBMM) seçildi. Haziran 1987’deki SHP kurultayında yeniden SHP genel başkanlığına, 30 Kasım 1987’deki erken genel seçimlerde de ikinci kez İzmir milletvekilliğine seçildi.
İnönü liderliğindeki SHP, iktidardaki Anavatan Partisi’nin (ANAP) ağır bir hezimete uğradığı 1989 yerel seçimlerinde oyların yüzde 28.7’sini alarak birinci parti konumuna yükseldi; SHP, başta İstanbul, Ankara ve İzmir olmak üzere 67 il merkezindeki belediye başkanlıklarının 39’unu elde etti.
İnönü, parti içinde Deniz Baykal, İsmail Cem ve Ertuğrul Günay’ın başını çektiği muhalefet grubuna karşı, kurultayları (Haziran 1988’de İsmail Cem’e, Aralık 1989, Eylül 1990 ve Ocak 1992’de de Baykal’a karşı) kazanarak genel başkanlık görevini sürdürdü.
Kasım 1991’deki erken genel seçimlernde oyların yüzde 20’sini toplayabilen SHP üçüncü parti olunca parti içi muhalefet yitirilen oyların sorumluluğunu İnönü yönetimine yükledi. Ama seçimlerden birinci parti olarak çıkan Doğru Yol Partisi’nin (DYP) SHP ile koalisyon hükümeti kurması, hükümette başbakan yardımcılığını üstlenen İnönü’nün parti içindeki durumunu güçlendirdi.
25-26 Ocak 1992’deki 7. Olağanüstü Kurultay’da İnönü’ye karşı bir kez daha yenilen ve parti yönetimini ele geçirme umutlarını kaybeden Deniz Baykal ve muhalefet grubu “Yeni Sol”, SHP’den ayrılarak Cumhuriyet Halk Partisi’ni (CHP) yeniden kurdu (Eylül 1992).
Cumhurbaşkanı Turgut Özal’ın ani ölümü ve ardından Süleyman Demirel’in cumhurbaşkanlığına seçilmesinden sonra yaklaşık 1.5 ay süreyle başbakanlık görevine vekalet etti. Haziran 1993’te SHP genel başkanlığından ve hükümetteki görevinden ayrılacağını açıkladı. 11-12 Eylül 1993’te yapılan SHP 4. Olağan Kurultayı’nda genel başkanlığa Ankara Büyükşehir Belediye Başkanı Murat Karayalçın seçildi.
18-19 Şubat 1995’te SHP ile CHP’nin birleştiği kurultayda CHP’nin “Onursal Genel Başkanı” seçildi. Kurultaydan hemen sonra DYP-CHP koalisyon hükümetinin CHP kanadında yapılan atamalarda dışişleri bakanı oldu. Nisan 2001’de CHP Genel Başkanı Deniz Baykal’ın bazı uygulamalarına tepki göstererek CHP’den istifa etti. Üç kez milletvekili seçilen İnönü, 17. (ara seçim), 18. ve 19. dönemlerde İzmir milletvekilliği yaptı. Sosyalist Enternasyonal başkan yardımcılığı görevinde bulundu (1992-2001).
Nisan 2006’da kan kanseri teşhisi konan Erdal İnönü, ABD’de bir süre tedavi gördü. Başarılı geçen ilk tedavinin ardından Türkiye’ye dönen İnönü, kanser hastalığına bağlı zatürre teşhisi ile 20 Ağustos 2007 tarihinde yeniden hastaneye kaldırıldı. Tetkikler sonucunda, ilk tedavi döneminde kontrol altına alınan lösemi hastalığının tekrar ortaya çıktığı belirlendi ve yine ABD’ye götürüldü.
31 Ekim 2007 günü kan kanseri tedavisi gördüğü hastanede, 81 yaşında yaşamını yitirdi.
TÜBİTAK Bilim Kurulu, Atom Enerjisi Komisyonu ve UNESCO Yürütme Konseyi üyeliklerinde bulunan, Türk Fizik Derneği’nin başkanlığını sürdüren Erdal İnönü 1973’te TÜBİTAK Bilim Ödülü’nü almıştır. 2004 yılında, fizik alanında Nobel’den sonraki en önemli ödül olan Wigner Madalyası’nı alan İnönü, bu ödülü Feza Gürsey’den sonra alan ikinci Türk oldu. İnönü ayrıca Türkiye Cumhuriyeti ve Osmanlı İmparatorluğu üzerindeki bilimsel çalışmaları ile bilinir.
2002’den tedavisi başlayana kadar Sabancı Üniversitesi ve TÜBİTAK Feza Gürsey Enstitüsü’nde görev yaptı.
İnönü-Wigner grup indirgenmesi
Bilimsel çalışmalarını matematiksel fizik alanında yoğunlaştıran İnönü, doktora tezinde kozmik ışınların neden olduğu iyonlaşma olayını konu almıştı; sonradan araştırmalarını özellikle gruplar kuramının fizikteki uygulamaları, reaktörlerdeki “ekstrapolas-von yüzeyi”nin tanımı ve hesaplanması, nötronların taşınma kuramının grup simetri özellikleri ve nötron saçılması gibi konulara yöneltti. Uluslararası bilim dergilerinde yayımlanan bu araştırmaları içinde en önemlisi, 1951’de Princeton Üniversitesi’nde, ünlü Macar asıllı ABD’li atom fizikçisi E.P.Wigner ile birlikte yaptığı ortak çalışmadır ve bilim dünyası İnönü’nün adını kuramsal fiziğe büyük katkıda bulunan bu çalışmayla tanımıştır.
Newton mekaniği eylemsiz bir sistem için geçerlidir. Yer’e göre sabit hızla ilerleyen tren örneğinde olduğu gibi, hızı değişmeyen tüm sistemlerin ivmesiz hareketi de gene bu mekaniğin ilkeleriyle yorumlanır ve birbirine göre sabit hızla hareket eden sistemler arasındaki bağlantıyı Galileo dönüşümleri sağladığından, Newton mekaniği Galileo grubu altında değiş-mezlik(invaryans) özelliğini korur. Ancak, hızın ışık hızına yaklaştığı durumlarda Galileo invaryansı geçerliliğini yitirmekte ve yerini, Einstein’ın özel görelilik kuramındaki Lorentz invaryansma bırakmaktadır. Işık hızının sonsuza erişeceği varsayıldığında ise, bu kez Lorentz grubunun Galileo grubuna indirgenmesi gerekir. 1953’te, ABD Ulusal Bilimler Akademisi’nin yayınları arasında “On the Contraction of Groups and Their Representations” (“Grupların İndirgenmesi ve Gösterimi Üstüne”) adıyla yayımlanan İnönü ile Wigner’in ortak çalışması, yalnızca Galileo ve Lorentz gruplarının gösterimleri arasındaki ilişkiyi belirlemek ve Lorentz grubunun Galileo grubuna indir-genmesininin kesin matematiksel açıklamasını vermekle kalmamış, gruplar kuramında genel bir yöntem niteliği kazanarak matematiksel fiziğin temel yöntemleri arasına katılmıştır. Nitekim, bugün kuramsal fizik literatüründe dipnotu vermeye gerek görülmeksizin yalnızca “İnönü-Wigner grup indirgenmesi” diye anılacak kadar benimsenmiş bir yöntem olarak kabul edilir.
İnönü, kuramsal çalışmalarının yanı sıra, temel fizik araştırmalarının Türkiye’de gelişmesi ve yaygınlaşması konusundaki önderliğiyle de tanınan bilim adamlarından biridir. Bu amaçla Çağdaş Fizik dergisinin yayımını başlatmış, Türkiye’deki matematik ve fizik araştırmalarını derleyen bibliyografya çalışmalarıyla temel bilimlerin gelişme çizgisini yansıtmış, European Physical Society (Avrupa Fizik Derneği) kongresi, gruplar kuramı konferansları gibi uluslararası önemli bilim toplantılarını Türkiye’de düzenleyerek Türk fizikçilerinin çağdaş gelişmeleri izlemesine olanak sağlamıştır.
- 1923-1966 Döneminde Fizik Dalındaki Araştırmalara Türkiye’nin Katkısını Gösteren Bir Bibliyografya ve Bazı Gözlemler (1971)
- 1923-1966 Dönemi Matematik Araştırmaları Bibliyografyası ve Bazı Gözlemler (1973)
- Group Theoretical Methods in Physics (1983; Meral Serdaroğlu’yla birlikte)
diğer yapıtları;
- Mehmet Nadir Bir Eğitim ve Bilim Öncüsü (1997)
- Anılar ve Düşünceler 1. Cilt (1996)
- Anılar ve Düşünceler 2. Cilt (1998)
- Anılar ve Düşünceler 3. Cilt (2001)
- Kurultay Konuşmaları (1998)
- Fikirler ve Eylemler Tarih, Bilim ve Siyaset Üzerine Konuşmalar (1999)
- Bilim Konuşmaları (2001)
- Üçyüz Yıllık Gecikme Tarih, Kültür, Bilim ve Siyaset Üzerine Konuşmalar (2002)
- Bilimsel Devrim ve Stratejik Anlamı (2003)
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi