HOLBEIN [Genç] (1497-1543) Alman, ressam ve gravürcü. Almanya’da Yüksek Rönesans’ın son büyük sanatçısı ve en güçlü portrecisidir.
Genç Hans Holbein Augsburg’da doğdu, Londra’da öldü. Kardeşi Ambrosius’la (1494-1519/20) birlikte, babaları Yaşlı Hans Holbein’ın (1465-1524) resim atölyesinde yetiştiler. Atölyenin 1514’te dağılması üzerine baba Holbein Isenheim’a yerleşti. İki kardeş de İsviçre’ye giderek Basel’de Hans Harbster’ in (1468-1550) yanında ressam ve yayımcı olarak çalışmaya başladılar. Hans Holbein bu yıllarda, ünlü hümanist Erasmus ile tanıştı ve onun Encomium Moriae (Deliliğe Methiye) adlı yapıtını resimledi. 1517-1519 arasında aralıklı olarak Luzern’de çalıştı. Bir ara Kuzey İtalya’yı gezdi. Sonra Basel’e dönerek ressamlar loncasına girdi. Belediye başkanının aracılığıyla Basel’in belli başlı resmi yapılarını süslemekle görevlendirildi. 1524’te Fransa’yı gezdi. 1526’da Erasmus aracılığıyla ilişki kurduğu İngiliz başbakanı Thomas More’un yanma Londra’ya gitti. Orada kaldığı iki yıl boyunca başta More olmak üzere İngiliz soylularının portrelerini yaptı.
1528’de yeniden Basel’e döndü. Ancak Protestan kent meclisinin kiliseleri süsleyen resimlerin yakılmasını emretmesi üzerine 1532’de ikinci kez İngiltere’ye gitti. Thomas More siyasal gücünü yitirmiş olduğu için Holbein bu kez daha çok tüccarlardan aldığı portre siparişleri üstünde çalıştı, 1536’da kral VIII. Henry’nin korumasına girdi ve bir veba salgınında ölene değin saray ve çevresindeki soylular için çalıştı.
İlk resimleri
Holbein, ilk yapıtlarında genelde Kuzey sanatına özgü anlatımcı tutumu korumakla birlikte, Italyan resminin genelleştirmeye dayanan biçimcilik anlayışından ve kompozisyon şemalarından etkilendiği de görülür. Örneğin bunlar arasında önemli bir yeri olan ve kaybolduğu için bugün yalnızca kopyaları aracılığıyla bilinen Ölü Isa adlı resminde, Leonardo’nun Kayalıklar Madonnası’ndaki bazı biçimleri olduğu gibi aktarmıştır. Onun, Alıkoyma Beni adlı resmi dışında kalan dinsel konulu yapıtlarının tümü Basel’ de kaldığı bu ilk yılların ürünüdür. Dinsel konulu yapıtları içinde, İsa’yı tabutunda uzanmış bir biçimde yandan gösteren Ölü Isa en etkileyicisidir. Bunun dışındaki dinsel konulu resimlerinin hiçbiri portreieri kadar başarılı değildir. Bu nedenle de onun sanatına üslup açısından herhangi bir katkıları olmamıştır.
Resminin özellikleri
Holbein portrelerinde de, dinsel konulu resim ve gravürlerinde de biçimleri açık seçik ve kesin konumlarla (dış çizgi) belirtmiştir. Hatta son dönem portrelerinde konturlar için kendi geliştirdiği özel bir alet kullanmıştır. Onun biçimlerinin çizgisel niteliğini böyle vurgulaması, yabancı kaynaklı etkileri kolaylıkla özümsemesi gibi özellikleri büyük ölçüde babasından kaynaklanmaktadır. Öte yandan, biçimleri doğa gözlemine dayanan gerçekçi bir tutumla işlemesi, resim mekânını yapısal olarak tanımlaması ve insan vücudunun organik yapısını ayrıntılı bir biçimde yansıtması onu babasından ayıran yanlarının başında gelir.
Holbein’m Erasmus’u profilden gösteren iki portresi il e Bonifacius Amerbach’m Portresi gibi Basel döneminin önemli yapıtları, üç boyutlu biçimin iki boyutlu tuval yüzeyi üstünde verilebilmesi sorunlarını Flaman ressamları baba oğul Clouetler’in etkisi altında ele aldığını gösterir. Kırmızı tebeşirle desen çizme tekniğini de gene Clouetler’den benimsemiştir.
Holbein’m İngiltere’ye ilk gidişinde yaptığı Sir Thomas More ve Ailesi adlı grup portresi kaybolmuştur. Ancak bu resim için yapmış olduğu ön taslaktan ve bazı desenlerin üstüne aldığı notlardan, onun, portrelerini doğrudan model karşısında yapmadığı, modele bakarak önce ön taslaklar hazırladığı anlaşılmaktadır. Sır Henry Guilford ve gökbilimci Nicholas Kratzer’ınkiler gibi aynı dönemin başka başarılı portre örneklerinde ise kişilerin fizyonomik özelliklerinin gerçekçi bir anlayışla vurgulandığı izlenir. Bu portrelerde yüzlerin en ince ayrıntılara dek büyük bir titizlikle işlenmesi, Holbein’m bir gravürcü olarak yetişmiş olmasından kaynaklanmaktadır.
Olgunluk dönemi
Olgunluk döneminin ürünü olan yarım boy portrelerinin birçoğunda Holbein Mona Lisa’mn kompozisyon şemasını kullanmıştır. Basel’de ikinci kalışı sırasında yaptığı, karısı ve iki çocuğunu bir arada gösteren resim onun portreciliğinin en özgün örnekleri arasındadır. Resmi olmayan havası ve anlatımıyla öbür portrelerinden ayrılır. Elçiler adlı tam
boy portresi, bazı maniyerist özellikler içermesine karşılık, onun gerçekçilik anlayışının doruk noktasını oluşturur. Holbein’m başyapıtı sayılan bu resim, beş duyu ile ölümü simgeleyen ve “vanitas” adı verilen natürmort türünün en etkili örneklerinden biridir.
Holbein, resmettiği kişilere ağırbaşlılık ve resme törensel bir hava kazandırmak kaygısını güttüğünde, modellerini hep önden çizmiştir. VIII. Henry’nin Portresi onun bu tutumunu gösteren örneklerin başında gelir. Son dönem resimlerinde genellikle 16.yy İngiliz portreciliğinin etkisinde kalmış, modellerinin kişiliklerini vurgulamaktan çok, onlara donuk ve soğuk bir hava kazandırma yoluna gitmiştir.
Holbein yapıtlarında ayrıntılara da çok özen göstermiş, eşyaları ince ince işlemiştir. Kimi yerde belgesel bir titizliğe varan bu tutumu, resimlerine aldığı erken dönem Osmanlı halılarının onun adıyla anılır olmasına yol açmıştır.
• YAPITLAR (başlıca): Ölü İsa’ya Ağıt; Bonifacius Amer-bach’m Portresi, 1519, Sanat Müzesi, Basel; Ölü İsa, 1521, Sanat Müzesi, Basel; Rotterdamlı Erasmus, 1523, Louvre, Paris; Rotterdamlı Erasmus, 1523, Sanat Müzesi, Basel; Belediye Başkanı Meyer ve Ailesi Bakire Meryem Huzurunda, 1526, Sanat Müzesi, Basel; Sir Henry Guilford, 1527, Windsor Şatosu, İngiltere; Nicholas Kratzer’in Portresi, 1528, Louvre, Paris; Sir Thomas More ve Ailesi, 1528, Sanat Müzesi, Basel; Nicholas Kratzer, 1528, Louvre, Paris; Sanatçının Karısı ve İki Çocuğu, 1528-1529, Sanat Müzesi, Basel; George Gisze’nin Portresi, 1532, Devlet Müzesi, Berlin; Elçiler, 1533, Ulusal Galeri, Londra; VIII. Henry’nin Portresi, 1536, Ulusal Galeri, Roma; Jane Seymour’un Portresi, 1537, Sanat Tarihi Müzesi, Viyana.
• KAYNAKLAR: A.B.Chamberlain, Hans Holbein the Younger, 2 cilt, 1913; P.L.Ganz, The Paintings of Hans Holbein, 1950; K.T.Parker, The Dravıings of Hans Holbein in the Collection of His Majesty the King at Windsor Castle, 1945; W.Pinder, Holbein der jüngere und das Ende der altdeutschen Kunst, 1951; H.A.Schmid, Hans Holbein der Jüngere: Sein Ausstieg zur M eisterschaft und sein englischer Stil, 3 cilt, 1948.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi