İTO HİROBUMİ (1841-1909) Japon devlet adamı. Meiji anayasasının hazırlanmasına önemli katkıda bulunmuştur.
2 Eylül 1841’de Çoşu derebeyliğinin Şimonoseki kenti yakınlarında Tokamura köyünde doğdu, 26 Ekim 1909’da Mançurya’da Harbin’de (Pinkyang) öldü. Küçük rütbeli, mütevazi bir samurai (derebeylerinin savaşçıları) ailesindendi. Doğum adı İto Şunsu-ke iken, sonra İto Hirobumi adını aldı. Yüzyıllardan beri şogunların (asker diktatörler) en etkin hasımlarından olan Çoşu derebeyinin hizmetine girdi. 1854’te Commodore Perry komutasındaki ABD donanmasının zorlamasıyla, ABD ve ardından diğer Batı devletleri ile ticari ve diplomatik antlaşmalar imzalayan Tokugava şogununa karşı gelişen samurai muhalefetine katıldı. Şoguna karşı ayaklanmayı öneren ilk militan aydınlardan Yoşida Şoin’in özel okulunda eğitim gördü. Eğitimi sırasında, toplumda yaygınlaşan Sonnojoi (İmparatoru Say, Barbarları Kov) sloganının ateşli destekleyicilerinden oldu. 1860’lı yıllarda Çoşulu ı radikal samurailerle birlikte başkent Kyoto’ da, ülkenin dini önderi imparatoru korumak adına, yabancılara yönelik çeşitli saldırılara katıldı; 1862’de İngiliz elçiliğini yakmaya kalkıştı. 1863’te dört kişiyle birlikte İngiltere’ye gitti. Yurt dışına giden Japonlar ölümle cezalandırıldıklarından yolculuk gizlilik içinde gerçekleşti. İngiltere’de bulunduğu kısa süre içinde Batı ülkelerinin koşullarım gördü ve yabancıların Japonya’dan zorla kovulamayacağmı anladı. Bunun sonucu olarak yabancılara karşı uzlaşmacı ve ılımlı bir yaklaşım benimsedi ve Japonya’nın çağdaşlaşması gerektiğine inandı. 1864’te Çoşu’nun fiili hakimi olan genç radikal samurailer ile İngilizler arasındaki çatışmalar sonucu, Çoşu’nun Ingiltere, ABD, Fransa ve Hollanda donanmalarının saldırısına uğradığını öğrendi. Hemen ülkesine dönerek Çoşu derebeyinin uzlaşmacı bir siyaset izlemesini sağladı.
Japonya’ya döndükten sonra şogun yönetiminin devrilmesinde etkin rol oynadı. Tokugavalar’a muhalif olan Çoşu, Satsuma ve Tosa derebeylerinin yönetime karşı ittifak kurmalarında önemli rol oynadı. 1868’de Meiji hükümetinin kurulmasından sonra Nyogo Eyaleti’nin valisi, 1869’da da maliye bakam yardımcısı oldu. Japonya’nın ondalık para sistemine geçmesini sağladı. Osaka’da bir darphane yaptırdı. 1871’de, 1858’de imzalanan kapitülasyon niteliğindeki ticari ve diplomatik antlaşmaların yeniden düzenlenmesi için yurt dışına yollanan hükümet heyetinde yer aldı. Prens İvakura Tomomi’yle birlikte Avrupa ve ABD’ye gitti. Ancak bu ülkeler antlaşmaların değiştirilmesini reddedince heyet Japonya’ya döndü.
1872’de bayındırlık bakanı, 1878’de de içişleri bakam Okubo Toşimiçi’nin (1831-1878) suikast sonucu ölmesi üzerine içişleri bakanı oldu. Ito bundan sonra kurulan çeşitli hükümetlerde yer aldı; zamanla Meiji hükümetinin en güçlü kişisi durumuna geldi.
1880’li yıllarda Japonya’da gittikçe güçlenen insan hakları hareketi (Jiyu minken undö) anayasal sisteme geçilmesini ve meclisin kurulmasının savunuculuğunu yapıyordu. İto, her zamanki uzlaşmacı yaklaşımı ile anayasal sisteme geçilmesinin ülke yararına olduğunu kabul etti; ancak, kurulacak olan anayasal sistem, imparatorun gücünü korumalıydı. İngiliz parlamento sisteminin benimsenmesinden yana olan Okuma Şigenobu ile görüş ayrılığına düşerek onu hükümetten uzaklaştırdı,1882’de özellikle Almanya ve Avusturya anayasal sistemlerini incelemek için Avrupa’ya gitti. Sonunda, Alman hukuk anlayışının muhafazakâr yaklaşımının imparatorun önemini ve etkisini azaltmayacak bir meşrutiyet düzeninin kurulması için en uygun yaklaşım olduğu sonucuna vardı. Anayasa, muhalefet hareketi tümüyle dışlanarak, hükümetin oluşturduğu özel komisyon tarafından İto’nun denetiminde hazırlandı. 1884’te eski derebey-lerden, imparator ailesi ve ileri gelen yöneticilerden oluşan yeni bir soylu sınıf kabul edildi. 1885’te, Çin devlet yapısından esinlenilmiş olan ve 1868’den beri süregelen Dajokan yönetimi yerine, Avrupa tipi hükümet sistemi kabul edildi. İto, 1882-1885 arasında kurulan hükümetin ilk başbakanı oldu. 1888’de hükümetten bağımsız bir konuma sahip Özel Danışma Kurulu’nun oluşturulmasına ön ayak oldu, kurulun ilk başkanlığını yaptı. Meşrutiyet düzeni içinde ana
yasal sorunların danışılacağı Özel Danışma Kurulu, II.Dünya Savaşı’nın sonuna değin muhafazakâr eğilimlerin odaklaştığı bir kurum olarak işlevini sürdürdü.
Meşrutiyet anayasası, 1889’da, îto’nun isteğine uygun olarak imparatorun tebaasına ihsanı olarak ilan edildi. Japonya’nın ilk resmi başbakanı olan İto, 1892, 1898 ve 1900’da kurulan hükümetlere de başkanlık yaptı.
1895’te Çin-Japon savaşından galip çıkan Japonya adına, Japonya’ya ticari ayrıcalıklar da tanıyan Şimonoseki barış antlaşmasını sonuçlandırdı. Yeni anayasal düzenin kurulmasıyla, parti hükümetlerinin üstün yönlerini gördü ve ilerde bir devlet partisi olmasını öngördüğü Anayasal Yönetimin Dostlan Partisi’ni (Rikken Seiyukai) kurdu. Ancak, muhafazakâr kanadı temsil eden parti, liberal muhalefet partileri karşısında umulan gücü gösteremedi. Siyasi yaşamdan uzaklaşmak isteyen İto, 1905’te Japonya’nın ele geçirmiş olduğu Kore’nin sürekli komutanı oldu. Çok geçmeden Mançurya’da Harbin’de bir Koreli yurtsever tarafından öldürüldü.
İto Hirobumi çağdaş Japonya’nın kurulmasında öncülük etmiş en önemli önderlerden biri olarak tanınır.
• KAYNAKLAR: K.Hamada, Prince Ito, 1936; K.Kaneko (der.), İto Hirobumi Den, 3 cilt, 1943; E.H.Norman, Origins of the Modern Japanese State, 1975.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi