ILLICH, Ivan (1926 – 2 Aralık 2002 Bremen, Almanya) Avusturyalı eğitimci ve düşünür. Çağdaş eğitim düzenini eleştiren çalışmalarıyla tanınmıştır.
Viyana’da doğdu. Salzburg ve Roma’da tarih ve dinbilim konularında öğrenim gördükten sonra papaz oldu. Beş yıl Ne w York’ta Puerto Rico mahallesinde papaz olarak görev yaptı. 1960’ta Meksika’ya gitti ve Cuemavaca kentinde Kültürlerarası Belgeler Merkezi’ni kurdu. Amacı alternatif bir eğitim programı oluşturmaktı. 1969’da papazlık görevinden ayrıldı, Cuemavaca’da çalışmalarını sürdürdü. Hayatının sonraki yıllarında kansere yakalandı ve eleştirdiği kurumsallaşmış tıp yerine geleneksel metotlara başvurdu. Hastalığının ilk aşamalarında tümör ile ilgili bir doktora danışmış ancak kendisine konuşma yeteneğinin kaybolma ihtimalinin çok yüksek olduğu söylenmişti. “Ölümlülüğüm” diye adlandırdığı tümör ile hayatının sonuna kadar yaşadı.
Illıch kapitalist toplumun ortaya çıkardığı kuramların insan üzerindeki olumsuz etkilerini incelemiştir. Ona göre çağdaş toplumda eğitim, sağlık, ulaşım gibi gereksinmeler bürokratik refah devletinin bu hizmetleri yerine getirmekle yükümlü kuramları aracılığıyla karşılanmaktadır. Eskiden insanların doğal çevre ilişkileri içerisinde karşıladıkları temel gereksinmeler, çağdaş toplumda “bilimsel olarak” üretilmiş hizmetlerin tüketilmesine indirgenmektedir; belirli bir tüketim düzeyinin altına düşenler teknokratların oluşturduğu ölçütlere göre yoksul sayılmaktadır. Yerleşik düzen, kendi kendini eğitmeyi yetersiz saymaktadır. Ancak kurumsallaşmış hizmetlere olan bağımlılık bireysel yetkinliğe zarar vermekte, bireyi yeterli karar verme gücünden yoksun bırakmakta, onu kendi dışında oluşturulan hizmetlerin pasif tüketicisi haline getirmektedir.
Illich’in en önemli eleştirileri eğitim kuramlarına ilişkin olanlardır. 1971’de yayımlanan Deschooling Society (“Toplumu Okulsuzlaştırmak”) adlı kitabında okulun, toplumun eğitimini olumsuz yönde etkilediğini öne sürmüş, zorunlu öğrenimin kaldırılması gerektiğini savunmuştur. Ona göre okullar öğrencileri daha sonra üstlenecekleri toplumsal rollere hazırlamaktadır. Öğretme görevi, bu görevi önceden onaylanmış toplumsal denetim önlemlerine uygun olarak yürüten kişilerce yerine getirilmektedir. Öğretmen okulda bir yandan öğretim kurallarının işleyip işlemediğini denetlerken öte yandan manevi açıdan aile, tanrı, ya da devlet otoritesini temsil etmekte, okulda ve toplumda neyin iyi neyin kötü olduğu konusunda öğrencileri şartlandırmaktadır. Bireylerin değeri, sahip oldukları diplomalara göre ölçülmektedir. Okul, bireyleri, insan dahil her şeyin ölçülebildiği bir dünya için hazırlar. “Okulların var olduğu bir dünyada mutluluğa giden yol, bireyin tüketim kalıplarıyla belirlenmiştir.”
Illich’e göre çözüm, var olan eğitim kuramlarına alternatif olarak yaşamın her anını bir öğrenme eylemine dönüştürecek, insanları yaratıcı ve özerk kılacak ve teknokratlarca denetlenmeyen değerleri yaratacak bir eğitim ağının oluşturulmasıdır. Çağdaş toplumda gittikçe artan sayıda öğrenci, var olan öğrenim sisteminin önem verdiği değerlere karşı çıkmakta, karşı bir kültürü geliştirmeyi amaçlayan bir yaşam biçimini seçmektedir.
• YAPITLAR (başlıca): Celebration of Avıareness, 1970, (“Bilinçliliğin Kudanması”); Deschooling Society, 1971, (“Toplumu Okulsuzlaştırmak”).
Türkçede yayınlanan kitapları
- Şenlikli Toplum, Ayrıntı Yayınları, 1989
- H2O, Afa Yayınları, 1991
- Profesyoneller İktidarı, Pınar Yayınları, 1994
- Sağlığın Gaspı, Ayrıntı Yayınları, 1995
- Gender, Ayraç Yayınevi, 1996
- Enerji ve Eşitlik, İz Yayıncılık, 1997
- Okulsuz Toplum, Şule Yayınları, 2005
- İşsizlik Hakkı, Yeni İnsan Yayınları / Ivan Illich Kitaplığı, 2011
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi