KAPTEYN, Jacobus Cornelius (1851-1922) Hollandalı astronomi bilgini. Yıldız astronomisine katkısıyla tanınır.
19 Ocak 1851 ’de Barneveld’de doğdu, 18 Haziran 1922’de Amsterdam’da öldü. Utrecht Üniversitesi’nde matematik ve fizik öğrenimi görerek 1875’te fizik dalında doktora derecesini aldı. Aynı yıl Leiden Gözlemevi’ne girerek astronomiyle ilgilenmeye başladı ve 1878’de Groningen Üniversitesi’nde astronomi ve kuramsal fizik profesörlüğüne atandı. 1921’de emekli oluncaya değin bu görevini sürdüren Kapteyn çalışmalarını yıldız astronomisi üzerinde yoğunlaştırdı. 1896’da Groningen Üniversitesi’nde yıldız fotoğraflarını incelemek için bir laboratuvar kurdu ve Cape Town Gözlemevi’nde çekilen güney yarımküre yıldızlarının fotoğraflarını inceleyerek yaklaşık 500.000 yıldızı içeren bir katalog hazırladı. Yıldızların uzaklıklarını daha duyarlı hesaplamak amacıyla 1889’da yeni bir yöntem geliştirdi ve bu yöntemle yıldızların öz hareketlerini de değerlendirerek 1896’da yıldızların uzayda rasgele harekeletmedikleri sonucuna ulaştı. Beş yıl kadar süren bu araştırmaların sonucunda, 1905’te, yıldızların birbirine ters iki yönde aktığını öne sürdü. 1906’da başlattığı büyük bir araştırma programıyla yıldızların görünür parlaklıklarını, uzaklıklarını ve tayf özelliklerini inceleyerek yeni bir Gökada modeli kurdu.
Kapteyn’in, yıldızların hareketiyle ilgili savı astronomi alanında yeni bir çığır açmıştır. O güne değin yıldızların uzayda rasgele dağıldığına, hareketlerinin de tıpkı gaz molekülleri gibi bağıntısız ve rasgele olduğuna inanılıyordu. Kapteyn, öz hareket verilerine dayanarak yaptığı araştırmalarla yıldızların iç içe geçmiş iki ana grupta toplandığını ve belirli bir yönde hareket ettiklerini savundu. “Yıldız nehirleri” diye adlandırdığı bu iki grubun birbirine ters yönde akması nedeniyle, merkezkaç kuvvetlerin ve dağınık hareketlerin yerçekimi alanlarıyla dengelenmekte olduğunu ileri sürmesi, yıldız sistemi dinamik kuramında önemli değişikliklere yol açtı.
Kapteyn’in önemli bir bulgusu da Gökada’nın elips biçiminde olduğu ve Güneş sisteminin Gökada merkezine yakın bir konumda bulunduğudur. Yıldızların Güneş’ten uzaklıklarına bağlı uzay yoğunluğu ve her birim hacimdeki aydınlık uyarınca yıldızların dağılımı üzerine yaptığı çalışmalarla, Gökada’nm yaklaşık çapını 55 bin ışık yılı, kalınlığını ise 11 bin ışık yılı olarak hesapladı. Kapteyn’in bu modeli daha sonraları değiştirildiyse de, yöntemi bugün de geçerliliğini korumaktadır.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi