KENYATTA, jomo (1891-1978) Kenyalı devlet adamı. Bağımsızlık mücadelesinin önderi ve Kenya Cumhuriyeti’nin ilk cumhurbaşkanıdır.
Nairobi yakınlarında doğdu, 22 Ağustos 1978’de Mombassa’da öldü. Kikuyu etnik topluluğundan yoksul bir köylü ailesinin çocuğudur. Papaz okulunda okuduktan sonra genç yaşta siyasi eylemlere karıştı. Kikuyular I.Dünya Savaşı başlarında Ingilizler’e karşı direnişe geçerek Kikuyu adlı bir dernek kurmuşlardı. Bu örgütün adı bir süre sonra Genç Kikuyular Derneği oldu. Ingilizler derneğin başkanını 1922’de tutukladılar, dernek üyeleri bu kez Kikuyu Merkez Derneği adlı yeni bir örgüt kurdular. Kenyatta da bu derneğin başkanlığına getirildi. Dernek kısa zamanda büyük bir güç kazandı. Amaçları ise siyah insanların Yasa Konseyi’ne girmelerini sağlamak, beyazlara toprak dağıtımını durdurmak, siyahlarla beyazlar arasında ücret ayrımım ve siyahların kahve üretmelerini yasaklayan yasayı kaldırmaktı.
Kenyatta bu savaşımı sürdürdükten bir süre sonra Londra’ya gitti, orada İngilizce’sini ilerletti. Doğu ve Afrika Araştırmaları Okulu’nda etnoloji
okuduktan sonra da Moskova’ya gitti. Dışarıda edindiği kuramsal bilgilerle kültürünü zenginleştirmiş olarak 1945’te Nkrumah ve Padmore’la birlikte İngiltere’de Manchester’da toplanan Panafrikanîstler Kongresi’ne katıldıktan sonra ülkesine döndü.
Bağımsızlık mücadelesini örgütlemesi
1947’de KAU (Kenya African Union-Kenya Afrika Birliği) denen partinin başkanlığına getirildi. Kikuyular bu dönemde güç durumdaydılar, toprakları ellerinden alınmış ve kendilerine karınlarını doyuramayacak kadar az bir toprak parçası bırakılmıştı. İşsizlik ulusal bir felaket olmuş ve yüzbinlerce işsiz başkent Nairobi’ye dolmuştu. Irk ayırımı da siyahlar için dayanılmaz bir durum yaratmıştı.
İşte bu sıralarda Mau-Mau ayaklanması baş gösterdi. Mau-Maular’m amacı beyazları Kenya’dan atmaktı. 1952’de sıkıyönetim ilan edildi. Ezici bir baskı rejimi uygulandı. Mau-Maular bu dönemde 2.000 kişiyi öldürmüşlerdi ama bunların yalnız 30’u beyazdı. Ötekiler ise beyazlara karşı direnişe geçmeyen siyahlardı. Beyazlar isebuna karşılık 11.000 kişiyi öldürmüşler, 9.000 kişi de kamplara gönderilmişti.
Ingilizler Kenyatta’yı Mau-Mau eylemlerine karışmakla suçladılar. Oysa Kenyatta’nın bu işle hiçbir ilişkisi yoktu. Kikuyular başkentten kovuldular, okulları kapatıldı. Yönetim Mau-Maular’a karşı amansız bir savaş açmıştı. Kenyatta tutuklandı. Partiler yasak edildi. Ama sendikalara dokunulmadı. Bu dönemde iki büyük sendika lideri büyük ün kazandı. Bunlardan biri sonradan bakan olan Tom Mboya, öteki de ileride Kenyatta’ya karşı en büyük muhalefet eylemini yönetecek olan solcu lider Oginda Odinga’ydı.
1956’da yeni bir anayasa hazırlandı. Tom Mboya ve Oginda Odinga milletvekili seçildikleri halde meclise girmediler. Siyahlara da beyazlarla eşit sayıda milletvekili hakkı istediler. Kenyalıiar iki partinin çevresinde toplanmışlardı: Mboyo ve Odinga’mn partisi KANU (Kenya African National Union-Kenya Afrika Ulusal Birliği) ve KADU (Kenya African Democratic Union-Kenya Afrika Demokratik Birliği). KANU Jomo Kenyatta’mn serbest bırakılması için savaşıyordu. 1960 seçimlerinde KANU 18 KADU ise 11 milletvekilliği kazandı, KANU, Kenyatta cezaevinden çıkmadıkça hükümeti kurmayacağım açıkladı. Buna karşılık KADU İngilizler’le işbirliği yaparak Yeni Kenya Partisi ile birleşti ve hükümeti kurdu.
Ağustos 1961’de serbest bırakılan Kenyatta ise ünü ve üstüniüğü tartışılmayacak bir lider olmuştu. KANU ve KADU’nun bir koalisyon kurmasını önerdi, iki parti hemen anlaşarak Kenyatta’nın başkanlığında yeni bir hükümet kurdular. Mart 1962’de yeni bir anayasa konferansı toplandı. Konferansta Kenya’nın Aralık 1963’te bağımsızlığa kavuşması kararlaştırıldı. Seçimler yapıldı, KANU ezici bir çoğunluk elde etti. “Alevli Mızrak” diye adlandırılan Kenyatta başkanlığa getirildi. 1964’te cumhuriyet iian edilince bu kez cumhurbaşkanı seçildi.
Bağımsızlık sonrası gelişmeler
Kenyatta’nm bundan sonraki yaşamı hep iç savaşlarla geçti. Ingilizler’e karşı amansız bir savaş vermiş olan Kenyatta devlet başkanı olduktan sonra Batı eğilimli ve İngiliz dostluğuna dayanan bir politika izledi. SSCB ile Kenya arasındaki ilişkiler gerginleşti. SSCB ve Çin yanlısı olarak tanınan Oginda Odinga partiden ayrıldı. KPU (Kenya People’s Union-Kenya Halk Birliği) adlı bir parti kurarak Kenyat-ta’ya karşı savaşıma girişti, ama başarısızlığa uğradı.
Kenyatta’nm sağ kolu sayılan ve Luo etnik topluluğu kökenli Tom Mboya Temmuz 1969’da Nairobi’de öldürüldü. Bu olay ülkede ve özellikle Kikuyular arasında büyük gerginlik yarattı. Luolar Kikuyular’a karşı eylemlere giriştiler. KPU liderleri tutuklandı ve parti kapatıldı.
Aralık 1969’da yapılan seçimlere yalnız Kenyat-ta’mn partisi KANU katıldı. Luolar da seçime KANU saflarında girdiler. Seçimler sona erer ermez Luolar Odinga ve arkadaşlarının serbest bırakılmasını istediler. Odinga Mart 1971’de özgürlüğüne kavuştu.
1974 seçimleri olaylı geçti. Seçimlerden önce Kenyatta eski KPU liderlerinin KANU içinden aday olamayacaklarını açıkladı. Amacı Odinga’nm adaylığını önlemekti. Odinga’nm amacı ise savaşımını parti içinde sürdürerek başkan yardımcısı olmaktı. Ancak Kenyatta başkan yardımcılığına Odinga’yı değil Arap Moi’yi seçti.
Bu arada Kenya ordusunda İngilizler’in egemenliği sürüyordu. Kenyatta 1964’te bir ayaklanmayı bastırmak için Ingilizler’den yardım istemiş ve ordu bundan sonra İngilizler’in etkisinde kalmıştı. Limanlar ve hava alanları da her zaman İngiliz hava filosuna ve donanmasına açık tutuluyordu. Bu kolaylıklara karşılık Kenya İngiltere’den iktisadi yardım almaktaydı. Bir zamanlar Kenya topraklarını ele geçirmiş olan Ingilizler’den bu toprakları geri almak için tazminat ödenmesi kararlaştırılmış, bu tazminatı ödeyebilmek için de İngiltere’den faizle borç alınmıştı. Odinga buna “Kenyatta kendi topraklarımızı İngiliz-ler’den para ile satın alıyor” diye karşı çıktı.
İngiliz yönetimine yıllarca karşı çıkmış olan Kenyatta artık Kara Afrika’da İngilizler’in en güvendiği ve bel bağladığı lider olmuştu. Kenya bir yandan da ABD ile yakın ilişkiler kurdu. Muhalifleri Kenyatta’yı Kara Afrika’da iktisadi alanda “Yeni Sömürgecilik” düzeninin en büyük temsilcisi olarak niteliyorlardı. Kenyatta döneminde, tarıma ve ekonomiye egemen olan Hintliler’in ve bazı beyazların ülkeden ayrılmalarına karşın tarımsal alanda önemli başarılar elde edildi. Gelişme hızı % 8’in üstüne yükseldi, kahve çay üretiminde büyük gelişmeler oldu, eğitimde ve sağlık işlerinde ilerlemeler gerçekleşti.
Kenya’nın bağımsızlık tarihine damgasını vurmuş olan Kenyatta, Kara Afrika’da eceliyle ölen çok az devlet başkanmdan biri olmuştur.
• YAPITLAR (başlıca): Facing Mount Kenya, 1938,(“Kenya Dağının Eteğinde”); Kenya: Land of Conflict, 1944, (“Kenya: Çelişkiler Ülkesi”); My People of Kikuyu and the Life of ChiefWangombe, 1944, (“Kikuyulu Halkım ve Şef ^angombe’nin Yaşamı”); Harambee, 1964; Suffering Without Bitternes, 1968, (“Buruksuz Acı”).
• KAYNAKLAR: H.Bourges ve J.C.Wauthier, 50 Afriques, 1980; G.Delf, Jomo Kenyatta: Tomards Truth About “The Light of Kenya”, 1961; A.Howarth, Kenyatta: A Photograpbic Biography, 1967.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi