KANADA (İÖ 7.- 6.yy) Hintli filozof. Vaisesika adı verilen atomcu felsefe akımının kurucusudur.
Yaşamı konusunda ayrıntılı bilgi yoktur. Sutra (“Özdeyişler”) adlı kitapta toplanan yazılarının ve kullandığı felsefe kavramlarının incelenmesinden İÖ 7.yy ile 6.yy dolaylarında yaşadığı anlaşılmaktadır. Kimi kaynaklara göre Anadolulu bilge Thales’in çağdaşıdır.
Kanada’nın felsefe ile ilgili görüşleri biri yöntem, öteki varlığın yapısı olmak üzere iki konu üzerinde yoğunlaşır. Ona göre felsefeye yöntem sorunuyla girilir. Yöntemin anlatma, açıklama ve kanıtlama gibi üç ilkesi vardır. Anlatma, ele alınan konunun genel çizgileriyle ortaya konması, başka sorunlardan ayrılan yanlarının, biçim bakımından gösterilmesidir. Tanımlama, konuyu bütün özellikleriyle, nitelikleriyle açıklamak, içeriğini aydınlığa çıkarmaktır. Kanıtlama ise sorunun çözümüne yarayan bütün belgeleri ortaya koyarak karşılaştırmalı biçimde incelemektir. Kanıtlamanın padârtha adı verilen kategorileri vardır. Bunlar da töz, nitelik, devinme ya da davranış, genellik, türlülük, bağlantı olmak üzere altıdır. Kanıtlamanın en önemli ilkesi tözdür. Kanada, tözün bir değil dokuz olduğunu ileri sürer. Bu dokuz tözden toprak, su, ateş, hava, esir gibi beşi özdeksel, zaman, uzay, can ve bilinç olan dördü de tinseldir. Bunların kendilerine özgü nitelikleri, yapısı, biçimi vardır. Tözlerin bu değişikliği varlık türlerinin oluşmasını sağlar.
Varlığın öğeleri ve töz
Toprak katıdır, başlıca özelliği de kokulu olmasıdır. Toprağı oluşturan öğeler (atomlar) yoğundur, katı nesnelerin oluşmasını sağlar. Su, sıvıları oluşturan tözdür, başlıca niteliği soğukluktur, toprak dokunma duyusuyla algılanır. Ateş nesnelere renk veren, kendi de renkli olan tözdür, niteliği sıcaklıktır. Hava ise sıcak olan ateşle, soğuk olan sudan ayrı bir nitelik taşır. Dokunmakla kavranabilir ve ılıktır. Esirin başlıca özelliği sestir, özü bakımından yalınçtır, bütün uzaya yayılmıştır. Bu beş tözü kuran atomlar ölümsüzdür, kendi aralarında, belli bir orana göre ikişer ikişer kaynaşarak bütün nesneleri oluşturur.
Zaman ve uzay soyut ilkeleri kuran birer tözdür. Bilinç ve tin ise canlılık ve kavramayı sağlar. Özdekle ilgili beş töz, beş duyuya karşılıktır. Öteki dört töz ise duyularla bağlantılı değildir. Kanada’nın düşüncesinde manas adı verilen tözün, bilinç, düşünme yeteneği, kavrama gücü gibi anlamlarda kullanıldığı görülür. Onun dilinde ayrım, birey, tikel, öz gibi değişik anlamlara gelen vaisesika kavramı, varlığı oluşturan töz, öğe, atom karşılığı da söylenir. Nesneleri oluşturan tözler söz konusu olduğunda vaisesika atom, nesneleri birbirinden ayıran nitelikler düşünüldüğünde, ayrım, dirilik ve canlılık göz önüne getirildiğinde de, devindirici güç anlamını içerir.
Nitelikler
Kanada’ya göre özdeğin belli nitelikleri vardır. Bunlar da sıcaklık, renk, koku, tat, nitelik, sayı, esneklik, bağlantı, ayrışım, öncelik, sonralık, ağırlık gibi belli bir yerde ve belli bir durumda duyularla algılanır. Bu niteliklerin özdekle olan ilişki-
leri özdeğin özelliğine göre, değişik orandadır. Özdekle bağlantılı olguların nedeni yer değiştirmekle sonuçlanan devinimdir. Devinim yukardan, aşağıdan, önden, yandan, yatay olmak üzere beş türlüdür.
Nesnelerin türlülüğü, büyüklüğü, küçüklüğü onları oluşturan atomların niceliğinden, niteliğinden dolayıdır. Su yalnız su atomlarından, toprak toprak atomlarından, ateş ateş atomlarından oluşur. Bir nesneyi oluşturan atomların çokluğuyla büyüklüğü, azlığıyla küçüklüğü orantılıdır. Nesnelerin oluşmasını sağlayan beş öğe sayısınca da bireşim vardır.
Tin ve can
Kanada’nın felsefesinde tin ve can (manas) birbi-riyle bağlantılı iki ayrı tözdür. Tin bireysel bir ilkedir, belli bir biçimi, sınırlandırılmış bir yeri yoktur. Manas ise gövdeyi devindiren, dirilik kazandıran tözdür. Bilinç bu iki tözle bağlantılıdır, ancak manas’ la olan ilişkisi tinden çoktur. Gövdede olan değişiklikler manas aracılığıyla duyulur. Bu duyma ya sevinç, ya da üzüntü ve acı doğurur. Manas da, tin de soyut birer varlık değildir. İnsan gövdesi, başta toprak olmak üzere, değişik atomlardan oluşmuştur. Nitekim, katılık, renk, koku gibi toprağa özgü özellikler, gövdede görülmektedir.
Kanada’nm ileri sürdüğü atomcu yöntem görüşünü kendinden yüz yıl sonra gelen Gotama yeniden ele almış, yorumlamış, geliştirmiştir. Leukippos, Demokritos gibi filozofların işledikleri atomculuk sorunu bağımsız bir felsefe öğretisi niteliği kazanmıştır.
• YAPITLAR (başlıca): Sutra, (ö.s.), 1828. (“Özdeyişler”).
• KAYNAKLAR: B.Faddegon, The Vaisesika System Descrihed VJith the Help of the Most Ancient Texts, 1918; R.Garbe, Sâmkhya-Philosophie, 1917.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi