İVAN IV (1530-1584) Rus çarı. Moskova’yı, siyasal gücün çarın elinde toplandığı merkezi bir devlet yapmıştır.
25 Ağustos 1530’da Moskova’da doğdu, 18 Mart 1584’te öldü. Korkunç lakabıyla da anılır. Moskova Büyük Prensi III. Vasiliy’in oğlu, IlI.İvan’ın torunudur. 1533’te babasının ölümünden hemen sonra büyük prens ilan edildiyse de, yaşının küçüklüğü nedeniyle ülkeyi annesi Büyük Prenses Yelena Glins-kaya başkanlığındaki naipler konseyi yönetmeye başladı. Prenses Glinskaya’mn 1538’de ölmesi üzerine ülke yönetiminde boyarlar (soylular) etkinlik kazandı. Gençlik yıllarında İvan’m eğitimini üstlenen metropolit Makary, daha sonraki yıllarda da İvan üzerinde etkili oldu.
İvan metropolit Makary’nin onayını aldıktan sonra Ocak 1547’de çar unvanını alarak taç giydi. Böylece o zamana değin yalnızca Moğol hanlarının ve Bizans imparatorlarının kullandıkları çar unvanını alan ilk Rus hükümdarı oldu. Altı kez evlenen İvan ilk evliliğini Şubat 1547’de etkin bir boyar ailesinin kızı olan Anastasya Zakharina Yureva ile yaptı.
Reformlar ve yayılma siyaseti
İvan, yönetiminin ilk yıllarında boyarların güçlerini azaltıp, devleti ve orduyu güçlendirmeye yönelik çeşitli reformları uygulamaya koydu. Amacı siyasal gücün çarın elinde toplandığı merkezi bir yönetim kurmak ve ülkenin sınırlarını genişletmekti. Çar ilan edildiği yıl Boyarskaya Duma’nın (Boyarlar Meclisi) etkinliğini azaltmak amacıyla, kendi seçtiği danışmanlardan oluşan Rada adlı özel bir meclis kurdu. 1549’da ise ilk Rus ulusal meclisi olan Zemsky Sobor toplandı. 1550’de ülkenin hukuk düzeninde değişiklikler yapıldı. 1551’de toplanan kilise meclisinde kilise örgütünü güçlendirmek amacıyla çeşitli reformlar kabul edildi. 1552’de gerçekleştirilen yerel yönetim reformuyla, devlete belirli bir miktarda ödeme yapmayı kabul eden bölgelere kendi yöneticilerini seçme hakkı tanındı.
İvan, ülkenin sınırlarını genişletmeyi ve Batı ile ticari ilişkiler kurmayı amaçlayan bir dış politika izledi. 1552’de Kazan Hanlığı, 1556’da ise Astrahan Hanlığı Rus topraklarına katıldı. Kazan Hanlığı’nm alınması Ruslar’a Urallar üzerinden Sibirya’ya ilerleme yolunu açtı; Astrahan Hanlığı’mn alınması ise Hazar Denizi’ne dek tüm Volga boylarının Ruslar’m egemenliği altına girmesini sağladı. Batı ile ilk ticari ilişki İngiliz kaptan Richard Chancellor’ın Beyaz Deniz yoluyla kuzeyden Moskova’ya gelmesiyle kuruldu. Richard Chancellor ülkesine dönüşünde, İvan’ ın çeşitli ticari imtiyazlar tanıdığı Moskova Şirketi’ nin kurucuları arasında yer aldı. Batıyla ticari ilişkilerin ancak Baltık Denizi yoluyla geliştirilebileceği görüşü, İvan’ı ülkesinin sınırlarını batıya doğru genişletmeye yöneltti. Baltık Denizi’ne ulaşma arzusunun sonucunda 1558’de Livonya Savaşı başladı. Polonya-lılar, İsveçliler ve Litvanyalılar’la uzun yıllar süren bu savaşta İvan başarılı olamadı. 1582’ye değin süren savaş, Papa XIII. Gregorius’un gönderdiği papalık elçisi aracılığıyla Polonya ve İsveç ile yapılan barış antlaşmasıyla son buldu.
Baskı ve şiddet dönemi
İvan, 1560’ta karısının ölümünden sonra, özel meclisi dağıtarak tam bir zorbalık dönemi başlattı. 1564’te en sadık generallerinden biri olan Andrei Kurbsky’nin Litvanyalılar’ın safına geçmesi üzerine, boyarların ülkeye ihanet ettikleri gerekçesiyle Moskova’yı terketti. Ancak ileri sürdüğü koşullar kabul edilince bir süre sonra geri döndü. Bu koşullardan ilki, yeni bir siyasi ve idari örgütlenmeye gidilerek, çarın tasarrufunda oprişnina adlı özel bir bölgenin kurulması, diğeri ise çara suçluları yargılama, cezalandırma ve gerektiğinde mallarına el koyabilme konularında tam yetki verilmesiydi.
1565’te oprişnina adı verilen özel bölge kuruldu ve ülke topraklarının yarısı çann özel mülkü durumuna getirildi. Moskova Devleti’nden bağımsız olarak yönetilen oprişnina, ülkenin varlıklı boyar ailelerinin yaşadığı en gelişmiş bölgesini kapsamaktaydı. Oprişninanın kurulmasının asıl amacı, bölgedeki varlıklı boyar ailelerinin gücünü kırmaktı; bunun için oprişniki adı verilen özel muhafız örgütü kuruldu. Bu örgüt aracılığıyla, önce boyarlar daha sonra diğer sınıflar üzerinde yoğun bir baskı ve şiddet uygulandı.
Miras yoluyla boyarlara kalan topraklara el konularak boyarların etkinlikleri azaltıldı. Baskı ve şiddet uygulamalarını giderek artıran İvan, 1570’te Polonya’yı desteklediği gerekçesiyle özgür Novgorod kentini yağmaladı ve kent halkının çoğunu öldürttü. Oprişniki örgütünün 1571’de Kırım Tatarları’nın Moskova’ya saldırıları sırasında kenti savunmada gösterdiği başarısızlık, örgütün ertesi yıl feshedilmesine yol açtı, Uyguladığı baskı rejimi, binlerce kişiyi öldürtmesi ve ürkütücü kişiliği İvan’ın “Korkunç” lakabıyla tanınmasına neden oldu. 1581’de geçirdiği ruhsal bir bunalım anında büyük oğlu veliaht Ivan’ı öldürdü.
Aynı yıl köylülerin topraklarından ayrılmalarının yasaklanması, Rusya’da toprak köleliğinin başlangıcını oluşturdu. 1584’te ölünce yerine tek varisi olması nedeniyle, akli dengesi bozuk olan oğlu Fyodor geçti.
IV.Ivan’ın başlattığı batıya doğru genişleme politikasını daha sonraki yıllarda I.Petro sürdürdü.
• KAYNAKLAR: S.Graham, ivan the Terrible: Life of ivan IV of Russia, 1933; A.M.Kurbsky, Prince A.M. Kurbsky’s History of ivan IV, J.L.I.Fennell (der.), 1965.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi