KAHN, Louis Isadore (1901-1974) ABD’li mimar ve kent tasarımcısı. Yapıtlarıyla olduğu kadar kuramsal yaklaşımıyla da 20. yy’ın ikinci yarısındaki mimarlık düşüncelerini etkilemiştir.
Estonya’mn Saarama Adası’nda doğdu, New York’ta öldü. Ailesi 1905’te ABD’ye göç ederek Philadelphia’ya yerleşti, 1915’te de ABD yurttaşlığına geçti. Küçük yaşta özellikle müzik ve resim alanlarındaki yeteneği güzel sanatlara yönelmesine
neden oldu, ortaöğrenimini 1912-1920 arasında Philadelphia Güzel Sanatlar Akademisi’nde, Philadelphia Endüstri Sanatları Okulu’nda yaptı. 1920’de Pennsyl-vania Üniversitesine girdi ve 1924’te mimar oldu. Ertesi yıl Philadelphia kenti başmimarı JohnMolitor’ un bürosuna girdi, burada Philadelphia’mn 150. yılı sergisi için hazırlanan tasarımlarda çalıştı. 1928-1929 arasında Avrupa’ya gitti. Ülkesine döndükten sonra bir süre Paul P. Cret’in bürosunda çalıştı. 1932’de işsiz kalmış bir grup mimara katılarak onların yürüttüğü konut tasarımı, kentlerin sağlıklaştırılması, yeni yapım yöntemleri konularındaki çalışmaları yönetti. 1933’te Philadelphia Kent Planlaması Komisyonu yöneticiliğine getirildi. Philadelphia Kenti Konut Dairesi’ne danışmanseçildiği!937’de de kendi bürosunu açtı.
1941-1942’de mimar George Howe (1886-1955) ile, 1942-1943’te de George Howe ve Oscar Stonorov ile birlikte çalıştı. Howe’un ayrılmasından sonra Stonorov ile ortaklığını 1948’e değin sürdürdü. 1939’da ABD Konut Dairesi danışmanı oldu, 1946-1952 ve 1961-1962 arasında Philadelphia Kent Planlama Komisyonu danışmanlığını, 1951-1954’te de Philadelphia Geliştirme Dairesi danışman mimarlığını yaptı. 1948-1957 arasında Yale Üniversitesi’nin, 1950-1951’de Roma’daki Amerikan Akademisi’nin, 1956’da Massachusetts Institute of Technology’nin, 1957-1974 arasında da Pennsylvania Üniversitesi’nin mimarlık ve planlama bölümlerinde öğretim üyeliği görevinde bulundu. 1960’tan sonra ABD dışından da işler aldı. Bangladeş, Hindistan, Pakistan, Nepal, İran, ve İsrail gibi ülkeler için çeşitli planlama ve tasarım çalışmaları yaptı.
1953’te Amerikan Mimarlar Enstitüsü üyesi oldu. Çeşitli ulusal ve uluslararası ödüller kazandı. 1965’te Danimarka Mimarlar Birliği onur madalyası, 1969’da Amerikan Mimarlar Enstitüsü Philadelphia Kesimi 100. yıl altın madalyası, 1970’te New York Kesimi altın onur madalyası, 1971’de gene aynı örgütün ulusal altın madalyası, 1972’de RIBA (Royal Institute of British Architects-Ingiliz Mimarları Krallık Enstitüsü) altın madalyası ile çok sayıdaki onursal doktorluk unvanı bunlar arasındadır. 1959’da Otter-lo’da yapılan 10. CIAM (Congres Internationaux d’Architecture Moderne-Uluslararası Çağdaş Mimarlık Kongreleri) toplantısının kapanış konuşmasını da o yapmıştır.
II. Dünya Savaşı sonrası mimarlık
Kahn’ın yapıtlarıyla dikkatleri üstüne çekmeye başlaması, 1940’ların sonuna rastlar. II. Dünya Savaşı, mimarlıkta tarihsel üsluplara yönelmeye kesin bir son vermiş, çağdaş mimarlık ilkeleri, birkaç ülke sayılmazsa, her yerde benimsenerek uygulanmaya, yeni anlatım olanakları araştırılmaya başlamıştı. Uluslararası düzeyde, artık tek tek yapılar değil, ortak bir işlev çevresinde oluşturulan yapılar grubu içindeki öğelerin ilişkileri ön planda tutuluyor, “kentsel bir mimar-lık”tan söz ediliyordu. ABD ise bir yandan geniş olanakları ile, bir yandan da dünyanın pek çok yerinden gelmiş tasarımcıların etkisiyle en yeni düşüncelerin uygulanma alanı durumundaydı. Çağdaş mimarlığın eski ustaları ile onları izleyerek yola çıkmış olmalarına karşın kendilerine özgü anlatımlara ulaşabilmiş genç kuşak mimarları, yapıtlarıyla bu ülkenin mimarlığını zenginleştirmekteydiler. Böyle bir ortamda kendinden söz ettirmeye başlayan Kahn, kısa süre içinde çağdaş mimarlığın önde gelen adlarından biri oldu.
Önemli yapıları
Kahn, Howe ve Storonov ile birlikte çalıştığı sırada küçük ölçekli yapılar ve konut yerleşmeleri tasarlamıştı. Tasarımını kendi başına yürüttüğü ilk büyük yapısı Bernhard S. Pincus Hastanesi’dit. Yapının taşıyıcıları, o çağda moda olan çelik borulardan oluşturulmuştur. Kahn taşıyıcı gereç olarak çeliği en son burada kullanmış, bundan sonraki tasarımlarında donatılı beton (betonarme) ve tuğlayı yeğlemiştir. En önemli yapıtlarından biri Yale Üniversitesi Sanat Galerisi’ân. Yapının, üniversitenin mimarlık bölümü tamamlanıncaya değin bir süre mimarlık ve grafik bölümü öğrencilerinin işliklerini barındırması öngörülmüştü. Kahn çok amaçlı böyle bir kullanımı gerçekleştirecek esnekliği sağlamak için geniş ve bölünmemiş alanlar tasarlamış, bunları donatılı betonu çıplak olarak, üstündeki kalıp izleriyle kullandığı tetraeder’lerâen (düzgün dörtyüzlü) oluşan bir örtüyle örtmüştür.
Kahn bundan sonraki yapıtlarında, kolonların taşıdığı çatı örtülerinin mekân etkileri sağlamasını araştırmıştır. Adath Jeshurn Sinagogu’nAz kolonlar mekân belirleyici öğeler durumundadır. Bir süre sonra öteki yapı öğelerinin de ne olduğu, ne olmaları gerektiği soruları üstünde durmaya başlamış, bu da onu yeni ve özgün düzenlemelere götürmüştür. En çok tartışılan yapıtlarından biri olan Richards Tıbbi Araştırmalar Enstitüsü’nde donatı ve servislerin yer aldığı kuleler, kare planlı araştırma birimlerinin dışına çekilmiştir. Bu, bir yandan Kahn’ın, hizmet eden ve hizmet edilen mekânların ayırt edilmesi düşüncesini yansıtırken, bir yandan da düşey etkili ritmik bir yapı yüzü oluşturmuştur.
Mimarlığa yaklaşımı
Kahn’ın mimarlığı çeşitli etkilerin izini taşır. O biçimsel sorunlara ağırlık veren akademik bir eğitim görmüştür. Avrupa’da bulunduğu sırada hem Eski Yunan ve Roma mimarlıklarını, hem de çağdaş mimarların yapıtlarını incelemiştir. Doğrudan bir etkileşim söz konusu olmasa bile, planlarını birbirini dik kesen iki doğru üstünde geliştirmesi Wright geleneğini, geniş ve çok amaçlı mekân düzenlemeleri de Mies van der Rohe’nin uygulamalarını anımsatır. Betonu çıplak olarak kullanmıştır, ama bu, Le Corbu-sier’de olduğu gibi dolu, güçlü bir beton değil, ince, kristal gibi bir betondur. Robert Le Ricolais ve August E. Komandant gibi çağının ünlü mühendisleriyle birlikte çalışmış, R.B. Fuller ile arkadaşlık etmiştir. Ama onların hiçbirine bağlanmadan kendine özgü bir bireşime ulaşabilmiştir. Bunda en önemli etken, sürekli olarak kendi kendine mimarlığın, yapı olayının ne olduğunu sormuş, tartışmış olmasıdır.
Kahn’ın mimarlığa yaklaşımı duygusal, hatta sezgiseldir. Bir yapıya gerek varsa oluşacaktır, düşüncesindedir. Benzer bir biçimde mekânların, boşluk ve dolulukların, yapı öğe ve gereçlerinin de sanki kendi istemleri varmış gibi işlevlerine uygun biçimler alacağını söyler. Onun için mimarlık bir mekân sanatıdır. Bu, nasıl yapıldığı açıkça belli olan bir mekândır, oluşturulmasında strüktür gibi, gereç gibi mekân belirleyici öğelerin anlatımı ışıkla uyuşmalı, onunla güçlendirilmesidir. Kahn gereç olarak kullandığı beton ve tuğlanın taşıyıcılık, biçimleniş ve anlatım olanaklarını araştırmıştır. Önerilerinin kabul edilmeyeceğini bildiği durumlarda bile bu gereçlere bağlı kalması, onun bir gereçten ötekine geçmenin getireceği yüzeysellik yerine, belli gereçlerin özelliklerini bütün yönleriyle tanımayı ve onları en iyi biçimde kullanmayı seçtiğini gösterir. Donatılı betonu önceden üretilmiş (prefabrike) ve önceden hazırlanmış (prekast) olarak, üstünde başka bir işlem yapmadan kullanmıştır. Bu tutumunu, yapının strüktürünü işlevin gereğine göre oluşturup, görünecek gibi açıkta bırakarak da sürdürmekte, hatta donatı borularını, kablolarını bile saklamadan açıktan geçirdiği olmaktadır.
Kent tasarımı
Mimarlık Kahn için tek bir yapı ile başlayıp biten bir olay değil, insanın çevresini saran bir bütündür. O nedenle kent tasarımı sorunlarıyla da yakından ilgilenmiştir. Philadelphia Kent Planlama Komisyonu’n-da çalıştığı sırada kentin yeniden düzenlenmesine ilişkin tasarımlar geliştirmiştir. Bunlarda bir viyadükler (karayolu köprüsü) kenti önermekte, böylece yayalarla taşıtları birbirinden ayırmaktadır. Kahn’a göre karayolları, bölgeleri birbirine bağlayan büyük ırmaklardır, bunlar onun “otomobil limanları” adını verdiği çok uzaktan algılanabilen, kentlerin girişini simgeleyen, büyük ve anıtsal yapılarda son bulmalı, araçlar burada bırakılarak yalnız toplu ulaşıma ayrılan kent trafiği içine girmemelidir. Limanlardan ayrılan “kanallar”, yani orta yoğunluktaki yollar ise kent içindeki bölgeleri birbirine bağlayacaktır.
Eğitim çalışmaları
Kahn’ın yaşamında mimarlığın uygulaması kadar eğitimi de önemli bir yer tutmuştur. Eğitimi, mimarlığa ilişkin düşüncelerini geliştirdiği bir ortam olarak da kullanmıştır. Öğrencilerini düşünmeye, sorular sormaya özendirmiş, sorunlarını kendilerinin belirlemeleri gerektiğini söylemiştir. Yapının ne olduğunun anlaşılmasını, ne olması gerektiğinin sezilmesini istemiştir. Düşüncelerini iletmek amacıyla “hizmet eden ve hizmet edilen mekânlar”, “sessizlik ve ışık”, “odalar toplumu”, “bir gerecin olmak istediğinin araştırılması” gibi kavramlar onaya atmıştır.
Alçakgönüllü bir kişiliği olan Kahn kendini büyük bir usta gibi göstermemiş, çevresinde çıraklar, izleyiciler oluşturmamıştır. Geç ünlenmesine, görece olarak az sayıda yapı yapmış olmasına karşın, gene de çağdaş mimarlığı en çok etkileyenlerden biri olmuştur. 1950’lerde Ingiltere’de genç kuşak mimarlarınca başlatılan Brütalizm akımının öncüleri, Kahn’ın yapıtlarından etkilenmişlerdir.
• YAPITLAR (başlıca): Yapı: Carver Court Konut Yerleşmesi (G. Howe ve O. Storonov ile), 1941-1943; Coatsvıl-le, Pennsylvania/ABD; Bernhard S. Pincus Psikiyatri Hastanesi (I. Rosenfield ile), 1949-1950, Philadelphia, ABD; Radbill Psikiyatri Hastanesi (I. Rosenfield ile), 1950-1953, Philadelphia, ABD; Yale Üniversitesi Sanat Galerisi (D.Orrıle), 1951-1953, NewHaven, Connecticut/ABD; Mili Creek Konut Yerleşmesi (K. Day, L. McAllister ve A. Tyng ile), 1952-1962, Philadelphia, ABD; Trenton Yüzme Salonu, 1954-1959, New Jersey, ABD; Pennsylvania Üniversitesi Richards Tıbbi Araştırmalar Enstitüsü, 1957-1964, Philadelphia, ABD; Tribüne Review Gazetesi, 1958-1961, Greensburg, Pennsylvania/ ABD; Salt Enstitüsü, 1959-1965, Lafolla, California, ABD; Bryn Mazvr Koleji Erdmann Hail Yurtları, 1960-1965, Pennsylvania, ABD; yönetim ve sağlık yapıları, 1962-1974, Dacca, Bangladeş; Yönetim Enstitüsü (B.V. Doshi ve A.D. Raje ile), 1962-1974, Ahmedabad, Hindistan; Kimbell Sanat Müzesi (P.M. Gerne ve ortaklan ile), 1966-1972, Fort Worth, Texas/ABD; Phillips Exeter Akademisi Kitaplığı ve Yemek Salonu, 1967-1972, New Hamsphire, ABD; Aile Planlaması Merkezi, 1970-1974, Katmandu, Nepal. Tasarım: Philadelphia için kent planlaması araştırmaları, 1926-1927; Philadelphia Planlama Komisyonu için konut yerleşmeleri araştırması, 1933-1935; Philadelphia için kent merkezi tasarımı, 1956-1957; Philadelphia için kent merkezindeki Doğu Market Caddesi geliştirme tasarımı, 1961-1962; Hindistan’da Gujerat Eyaleti başkenti Gandhinager için yönetici plan, 1963-1964; Tahran için Abbasabad gelişme planı tasarımı ve hükümet merkezi (K.Tange ile), 1974. Kitap: Why City Planning is Your Responsibility (O. Stonorov ile), 1942, (“Kent Planlamasından Niçin Sorumlusun”); You and Your Neighborhood (O. Stonorov ile), 1944, (“Sen ve Komşuların”); Louis I. Kahn: Talks with Students, 1969, (“Louis I. Kahn: Öğrencilerle Konuşmalar”).
• KAYNAKLAR: R. Giurgola, J. Mehta, Louis 1. Kahn, 1975; A. E. Komendant, Eighteen Years wıth Architect Louis I. Kahn, 1975; J. Lobell,BetweenSilence and Light, Spirit in the Architecture of Louis I. Kahn, 1979; H. Ronner, S. Jhaveri, A. Vesella, A. Louis I. Kahn: The Complete Works 1935-1974, (Bibliyografya içerir), 1977; V. Scully Jr., Louis I. Kahn, (Bibliyografya İçerir), 1962.
Türk Ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi