KIRAY, Mübeccel Belik (1923-7 Kasım 2007, İstanbul) Türk, sosyolog. Alan araştırmalarına dayanan kır ve kent sosyolojisiyle ilgili çalışmalarıyla tanınmıştır.
21 Şubat 1923’te İzmir’de doğdu. 7 Kasım 2007’de İstanbul’da yaşamını yitirdi. 1944’te Ankara Üniversitesi Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi Sosyoloji Bölümü’nü bitirdikten sonra aynı kurumda sosyoloji dalında yüksek lisans derecesi elde etti; ABD’ye giderek 1950’de Northwestern Üniversitesi’nden kültürel antropoloji dalında doktora derecesi aldı. 1952’de İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi’nde fahri asistan olan Kıray, 1954-1957 arasında Abott ilaç firmasında çalıştıktan sonra 1960’ta Orta Doğu Teknik Üniversitesi’ne geçti; 1966-1973 arasında bu kurumda profesör olarak çalıştı; 1965-1972 arasında Sosyal Bilimler Bölümü başkanlığı görevini üstlendi. 1966-1969 arasında ve 1973-1974 yıllarında London School of Economics’de konuk profesör olarak bulundu. 1974’te İstanbul Teknik Üniversitesi’nde kentleşmeyle ilgili dersler vermeye başladı. 1978’den beri İstanbul İktisadi ve Ticari Bilimler Akademisi (şimdi Marmara Üniversitesi) Sosyoloji Bölümü başkanlığını sürdürdü. Bu arada bir yıl, Austin’deki Teksas Üniversitesi’nde (University of Texas) ders verdi. 1989’da emekli oldu.
Çalıştığı süre içerisinde Norveç Bergen Üniversitesi, Kahire Amerikan Üniversitesi, ABD Berkley Üniversitesi ve Zürih Teknik Üniversitesi’nde seri konferanslar verdi. ODTÜ Mustafa Parlar Ödülü Eskişehir Anadolu Üniversitesi Fahri Doktor unvanı ve Aydınlanma Kadınları Ödülünü aldı. 1994’te Kıray Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA) şeref üyeliğine seçildi. Türkiye’de sosyolojinin üniversitelerde kurumsallaşmasında önemli rol oynayan ve toplumsal değişmeyi ele alma tarzı ile bir ekol oluşturan Mübeccel Kıray’ın en çok referans verilen eserleri Ereğli, Ağır Sanayiden Önce Bir Sahil Kasabası, Social Stratification as an Obstacle in Development ve Örgütleşemeyen Kent isimli kitaplarıdır. Makaleleri arasında The Family of Migrani Workers, Changing Patterns of Patronage ile Survivial Strategies of Peasants in Cities’ en çok zikredilenlerdir.
Anıları, Hayatımda Hiç Arkaya Bakmadım adlı söyleşi kitabında yayımlanmıştır. Tıp doktoru İbrahim Kıray ile evliydi.
Kıray, 1964’te yayımlanan Ereğli: Ağır Sanayiden Önce Bir Sahil Kasabası kitabında Ereğli Demir Çelik Fabrikası’nm yapımına başlanmasıyla Ereğli kasabasının 1962’deki toplumsal yapısını ve değişim sorunlarım incelemiş, “tampon kurum” ve “tampon mekanizma” kavramlarını ortaya atarak bunları toplumsal değişmenin buhransız olmasını sağlayan, ne tam eski, ne de yeni oluşmaya başlayan toplumsal yapılara ait olan, belirli işlevler gören yeni kurumlar olarak tanımlamıştır. En genelinde işlevci görüşün denge kuramı yaklaşımım benimseyen Kıray, toplumsal değişim sonucu eski dengeler bozulduğunda, yeni oluşan tampon kurum ve mekanizmalarla yeni bir toplumsal dengeye ulaşılacağını savunmuştur. Social Stratification as an Obstacle to Development’da (“Kalkınmanın Engeli Olarak Toplumsal Tabakalaşma”) Çukurova bölgesinde, farklı teknolojik gelişme düzeyindeki dört köyü incelemiş, teknolojinin gelişmesiyle birlikte toplumsal tabakalaşmanın, topraksızlaşmanın arttığını, yaşam düzeyinin düştüğünü, muhtarlık gibi kuramların toplumsal kutuplaşmaya hizmet ettiğini ve bu koşullarda ailenin yardımlaşma bakımından özel önem kazandığı sonucuna varmıştır. Örgütleşemeyen Kent kitabında ise 19.yy’ın “tek hakim” kenti İzmir’in 20.yy’ın ortalarına değin bir az gelişmiş ülke metropoliten kentine dönüşüm sürecini çözümlemiştir.
Kıray, kırsal ve kentsel toplumsal değişmeyi konu alan çalışmalarıyla çağdaş Türk sosyolojisine önemli katkılarda bulunmuştur.
• YAPITLAR (başlıca): Ereğli: Ağır Sanayiden Önce Bir Sahil Kasabası, 1964; Yedi Yerleşme Noktasında Turizmle İlgili Sosyal Yapı Analizi, 1964; Social Stratification as an Obstacle to Development (J.Hinderink ile), 1970, (“Kalkınmanın Engeli Olarak Toplumsal Tabakalaşma”); Örgütleşemeyen Kent, 1972; Toplumbilim Yazıları, 1982.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi & Vikipedi