JEVONS, William Stanley (1835-1882) İngiliz, iktisatçı. Öznelci değer kuramının öncülerindendir.
1 Eylül 1835’te Liverpool’da doğdu, 13 Ağustos 1882’de Sussex’de Flastings yakınlarında öldü. 1851’de kimya öğrenimi için Londra’da University College’a girdi. Mali güçlükler nedeniyle 1853’te öğrenimine ara vererek, darphanede devlet görevlisi olarak çalışmak üzere Avustralya’ya gitti. 1859’da Londra’ya dönerek öğrenimini sürdürdü. 1860’ta University College’ı bitirdi. 1863’te master derecesi aldı. 1865’te Manchester’daki Owens College’da mantık ve politik iktisat dersleri vermeye başladı. 1876’da University College’a profesör olarak atandı. 1880’de sağlık nedenleriyle’ bu görevden ayrıldı, kısa süre sonra genç yaşta öldü.
Jevons, iktisat yanında istatistik ve mantıkla da yakından ilgilendi. Mantık alanındaki çalışmaları büyük ölçüde, matematik ile mantığı birleştiren George Boole’dan etkilenmiştir. Soyut düşünceleri açıklamada, doğal bilimler konusundaki bilgilerinden yararlanan Jevons’m yaptığı ve usavurmanın mekanik temellerini gösteren mantık makinesi 1866’da sergilenmiştir.
Jevons’ın asıl önemi iktisat alanındaki çalışmalarından kaynaklanmaktadır. Ona göre, iktisat bilimsel olmak için, tıpkı doğal bilimler gibi, matematikten faydalanmak zorundadır ve iktisadın yasaları, matematiksel olarak ortaya konmuş az sayıda ilkeye indirgenebilir. Matematiksel yöntemin önemini bu denli vurgulayan Jevons’ın iktisat çalışmaları genellikle matematiksel değildir. Jevons, matematiksel olarak ifade edilecek ilkelerin temelinde insan psikolojisinin yattığı kanısındadır. Bu konuda Jeremy Bentham’ın “acı ve haz hesabı”ndan yararlanmıştır. Ancak, Bentham’dan farklı olarak, acı ve hazların kesin olarak ölçülmesinin gerekli olmadığı, hangi hazzm ya da acının diğerinden fazla olduğu, ya da acının hazdan fazla olup olmadığını bilmenin yeterli olduğu görüşündedir. Ona göre, tüketimi, değişimi ve bölüşümü bu psikolojik çerçeve içinde incelemek gerekir, çünkü bunlar acı ve haz hesabına dayanır. Ana yapıtı olan Theory of Political Economy’de (“Politik iktisat Kuramı”) iktisadi olguyu, değişikliği dışlayan durağan bir çerçeve içinde ele alır. Temel amacı değişim değerini incelemektir.
Nihai fayda
Yalnız fiyatlarla ve malların dolaşımı ile ilgilendiği için, insanları yalnız tükettikleri mallardan fayda sağlayan birimler olarak ele almıştır. Ona göre, birer “haz makinesi” özelliği taşıyan insanların bir diğer önemli niteliği, rasyonel ve sağladıkları faydayı en çoklaştırmaya çalışan bireyler olmalarıdır. İşte, Jevons’a göre iktisadın incelemesi gereken olgular bu davranışlardan kaynaklanmaktadır.
Jevons faydayı, bir malın kullanımından sağlanan haz olarak tanımlamıştır. Ona göre, iktisattaki en önemli yasa doyuma ulaşma eğilimi olduğu için, bir maldan kullanılan miktar arttıkça kullanılan sonuncu birimin sağladığı fayda azalacaktır. Jevons, bu noktadan hareketle, bir maldan kullanılan tüm miktarın sağladığı (toplam) fayda ile, kullanılan sonuncu birimin sağladığı faydayı birbirinden ayırır. Kullanılan son birimin sağladığı faydayı “nihai fayda miktarı” diye adlandırır. Ona göre, kendisinden önceki iktisatçıların temel yanılgısı, toplam fayda ile “nihai fayda miktarı” arasındaki farkı görememiş olmalarıdır. Oysa bir maldan tüketilen miktar arttıkça ondan sağlanan toplam faydanın artmasına karşın, en son birimden sağlanan fayda eninde sonunda azalmaya başlayacaktır. Bu görüş, .günümüzdeki neo-klasik iktisat kuramının temel taşlarından birini oluşturan “azalan marjinal fayda” kavramından başka bir şey değildir.
Değişim değeri
Değişimi ve değişim değerini belirleyen de işte bu “nihai fayda miktarı”dır. Jevons, “değer” sözcüğünün çok çeşitli anlamlara geldiğini ileri sürerek “değişim oranı” deyimini kullanır. Ona göre bu değişim oranı, değişimi yapan bireylerin değişilen mallara atfettikleri nihai fayda miktarına bağlı olarak belirlenir. Aslında, Jevons’dan önceki fayda kuramcıları da, değişimin, bireyin satın aldığı malın sağladığı fayda karşılığında verdiğinin sağlayacağı faydadan fazla olduğu sürece devam edeceğini söylemişlerdir. Jevons’ın buradaki en önemli katkısı, toplam ve marjinal fayda arasındaki ayırımı vurgulaması ve bu görüşü matematiksel olarak formüle etmesinde yatmaktadır.
Jevons’ın değişim denklemi, değişimde bulunan kişilerin ellerindeki toplam mal miktarları verildiğinde, faydanın değişimi ve dolayısıyla değişim değerini belirlediğini gösterir. Üretimin, yani toplam mal miktarlarının nasıl belirlendiği sorusuna Jevons’m verdiği yanıt doyurucu olmaktan uzaktır. Ona göre, üretim maliyetleri malların arzını, arz nihai fayda miktarını, nihai fayda miktarı ise değeri belirler. Ancak, bu üçlü ilişki, değerin temelinde faydanın yattığı önermesiyle çelişmektedir. Bu nedenle, Jevons marjinal faydanın değişimi nasıl belirlediğini gösterdiyse de, faydanın fiyatları nasıl belirlediğini göstermede başarılı olamamıştır. Bunun ana nedeni, Jevons’ ın yalnızca mal dolaşımı ve talep ile ilgilenmesi, üretimi incelememiş olmasıdır.
Bölüşüm
Bölüşümün, değişim ilkelerine bağlı olarak belirleneceğini söyleyen Jevons bu görüşünü geliştirmemiş ve bölüşüm kategorilerini fayda çözümlemesi çerçevesinde incelememiştir. Örneğin, kendisinden önceki ücret kuramlarının yanlış olduğunu ileri sürmüş ve ücretleri net ürünün değerinden faiz, kâr ve rant çıktıktan sonra geriye kalan miktar olarak almıştır. Jevons, Ricardo’nun kâr oranının ücretlerle ters yönde değişeceği görüşüne karşı çıkar. Çünkü, Ricardo’nun tezi kişiyi, sermaye ile emeğin karşıtlığı sonucuna götürür. Oysa, Jevons’a göre, işçiler ile kapitalistler arasında çıkar çatışması değil çıkar birliği vardır. Bu nedenle, sendikacıları kapitalistlere karşı mücadeleden vazgeçmeye çağırır. Serbest değişimin, her iki grubun faydalarını en çoklaştırmasına olanak sağlayacağını ileri sürer.
Jevons’ın sermaye kuramı, üretimin zaman alan bir süreç olduğu görüşüne dayanır. Bu süre uzadıkça üretkenlik de artacaktır. Ancak, sürecin uzaması daha fazla sermaye kullanılmasını gerektirir. Faiz haddi, bu sürecin uzamasının sağlayacağı ek üretimin toplam üretime oranıdır. Zaman tercihini incelememiş olması dışında bu kuram Böhm-Bawerk’in sermaye kuramını andırmaktadır. Daha sonraları zaman tercihini de çözümlemeye katan Böhm-Bawerk tarafından daha tutarlı ve kapsamlı bir biçimde ortaya konmuş olan bu kuram Avusturya Okulu’nun temel taşlarından birini oluşturmuştur.
Günün önemli iktisadi sorunlarını istatistiksel olarak inceleyen Jevons bir de kriz kuramı geliştirmeye çalışmıştır. Güneşte periyodik olarak ortaya çıkan lekelerin güneşin enerjisini, bu nedenle de dünyadaki tarımsal üretimi ve iş hacmini etkilediği görüşüne dayanan bu çaba başarısız kalmıştır.
Geliştirdiği kuram, Jevons’m da sonradan farkına vardığı gibi, kendisinden önce yaşamış olan Alman iktisatçı Herman Heinrich Gossen’in görüşleriyle büyük benzerlik gösterir. Ne var ki Jevons, bu kuramın mantıksal tutarlığını ve matematiksel formü-lasyonunu sağlamıştır.
• YAPITLAR (başlıca): Pure Logic, 1864, (“Saf Mantık”); The Coal Question, 1865, (“Kömür Sorunu”); Theory of Political Economy, 1871 (“Politik iktisat Kuramı”); The Principles of Science, 1874, (“Bilimin İlkeleri”); Money and the Mechanism of Exchange, 1875, (“Para ve Değişim Mekanizması”).
• KAYNAKLAR: W.Böhmert, W.Stanley Jevons und seine Bedeutung für die theoretische Nationalökonomie in England, 1891; E.W.Eckard, Economics of W.S.Jevons, 1940.
Türk Ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi