DE WAR, James (1842-1923) Ingiliz deneysel kimyacı ve fizikçi. Düşük sıcaklıktaki olayları incelemiş, kendi adıyla anılan boşluk yalıtımlı şişeyi (termos şisesi) gerçekleştirmiştir.
20 Eylül 1842’de Iskoçya’mn Kincardine-on-Forth kentinde doğdu, 27 Mart 1923’te Londra’da öldü. Edinburgh Universitesi’nde kimya öğrenimini tamamlayarak, 1869’daaym kentteki Royal Veterinary College’da öğretim görevlisi oldu. 1875’te Cambridge Üniversitesi’nde deneysel doğa felsefesi profesörlüğüne, iki yıl sonra Royal Institution’da kimya profesörlüğüne getirildi ve ölünceye değin bu iki görevi birlikte sürdürdü. İngiltere’deki birçok bilimsel kuruluşun başkanlığını ayrıca bazı kamu ve özel kuruluşlarda danışmanlık görevini üstlenen Dewar 1877’de Royal Society üyeliğine seçilmiş, 1904’te “Sir” unvanı almıştır. 1889’da, patlayıcı maddeler uzmanı olarak hükümet danışmanlığına getirildikten bir yıl sonra, Frederick Abel ile birlikte nitrogliserin ve nitroseiülozdan. oluşan “kordit” adındaki güçlü patlayıcıyı geliştirmiştir.
Dewar’m ilk çalışmaları organik kimya alanındadır. 1867’de, doymamış hidrokarbonların halkalı yapıları, benzen ve piridin moleküllerinin almaşık olarak bir tek, bir çift karbon bağı içeren halka formülleri üzerinde Kekule ile birlikte çalıştıktan sonra, ilgisini yüksek sıcaklıkların ölçümü, elektrokimya ve spektroskopiye yöneltti. 1877’den 1904’e değin, spektroskopi ile molekül yapısı arasındaki ilişkiyi inceleyen yetmiş sekiz makalesi yayımlandı.
1877’den başlayarak hemen tüm araştırmalarım Royal Institution laboratuvarlarmda gerçekleştiren Dewar’ın bilime en büyük katkısı düşük sıcaklık fiziği alanında olmuştur. Düşük sıcaklık yöntemi, özellikle Faraday ve Regnault’nun çalışmalarından sonra, oksijen, hidrojen, karbon monoksit, azot monoksit ve metan gibi sıvılaştırılamayan (kalıcı) gazları sıvılaştırmanın yollarını ararken önem kazanmıştı. 1877’de Cailletet ve Pictet, Andrews’ün kritik sıcaklık kavramından yola çıkarak, basınçla sıkıştırılıp kritik sıcaklığın altındaki derecelere kadar soğutulan kalıcı gazların çoğunu, oksijen, azot, karbon monoksit ve havayı sıvılaştırmayı başardılar. Aynı yıl Royal Insti-tution’daki görevine başlayan Detvar da kalıcı gazların sıvılaştırılmasıyla ilgilenerek deneylere girişti; amacı, gazlan sıvılaştırmaktan çok, sıvı gazlar aracılığıyla maddenin çok düşük sıcaklıklardaki özelliklerini incelemekti. O güne değin sıvılaştırılmayan tek “kalıcı gaz” hidrojen olduğundan bu gaz üzerinde çalışmaya başlayan Detvar, on yıllık bir uğraştan sonra, —200°C’ta ve 200 atmosfer basmç altında sıvılaştırılmış havadan yararlanarak 1898’de hidrojeni sıvılaştırmayı başardı, bir yıl sonra da yoğunlaştırılmış katı hidrojeni elde etti. Bu çalışmayı gerçekleştirebilmek için —260°C düzeyindeki düşük sıcaklıklara kadar inmişti, bu sıcaklık da helvum dışındaki tüm gazların sıvılaştırılması için yeterliydi. Böylece mutlak sıfır dolaylarına 13 derece kadar yaklaşan Dewar, daha düşük sıcaklıklara inerek helyumu sıvılaştırabilmek için sıvı hidrojenden yararlanmayı denedi. Kullandığı helyum katkısız olmavıp neon içerdiği için gerçi bu deneyde başarılı olamadı ama, 1908’de Kemerlingh Onnes helyumu sıvılaştırırken onun yönteminden yararlanarak sonuca varabildi.
Maddenin düşük sıcaklıktaki özelliklerini inceleme tutkusu Dewar’ın ısı yalıtımı konusuyla ilgilenmesine yol açtı. 1892’de boşluk yalıtımlı termos şişesini geliştirdi, ardından avnı ilkeyi cam yerine metal kaplara uyguladı. Ancak, metaller gaz yayarak, ısı yalıtımını sağlayan boşluğun etkisini azalttığından, beklediği sonucu alamadı.Bir süre sonra, —185:C gibi çok düşük sıcaklıkta odun kömürünün gazları soğurma özelliği kazandığım gözlemleyince, bu özellikten ısı yalıtımında yararlanmayı düşündü. Yalıtım kılıfının içine konulan odun kömürü, metallerin yaydığı gazlan soğurduğu için bu sakınca giderilmiş ve cam kaplardan çok daha büyük, iç ortamın ısısını uzun süre aynı düzeyde koruyan boşluk yalıtımlı metal kapların yapımı başarılabilmişti.
Odun kömürünün gaz emme özelliğinden yararlanarak bir karışım içindeki gazların ya da havadaki asal gazların ayrılması, düşük sıcaklıkların kimyasal tepkimeler, renk, parıldama, ışınım, manyetik özellikler, ısı iletimi ve elektrik direnci gibi olaylar üzerindeki etkilerinin incelenmesi de Devvar’m önemli çalışmalarındandır.
Kuramsal alanda hiç çalışmamasına karşın çok dikkatli bir gözlemci ve usta bir deneyci olan Dewar, düşük sıcaklık fiziğinin bir bilim dalı olarak doğuşuna ve gelişmesine öncülük etmiştir.
• YAPITLAR (başlıca): Collected Papers on Spectroscopy, (G.D.Liveing ile birlikte), 1915, (“Spektroskop! Üstüne Toplu Makaleler”); Collected Papers of Sir James Detvar, (ö.s.), Ladv Devar, J.D.H.Dickson, H.M.Ross, E.C.S. Dickson1 (der.), 2 cilt, 1927, (“Sir James Dewar’m Toplu Makaleleri”).
• KAYNAKLAR: Henry Young, A Record of the Scientific Work of Sir James Detvar, 1933, (“Sir James Desvar’ın Bilimsel Çalışmalarının Dökümü”).
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi