DİOSKORİDES [Pedanius] (1- yy) Yunanlı hekim, eczacı ve botanik bilgini. İlaç olarak kullanılabilecek bitkileri, hayvansal ürünleri ve mineralleri derleyen yapıtıyla eczacılığın gelişmesini etkilemiş, zengin bitki adlandırmasıyla da çağdaş botaniğin kurucularından sayılmıştır.
Anadolu’da, Kilikya yöresindeki Anazarbus kentinde (bugün Adana’nın Kozan ilçesine bağlı Dilekkaya/Anavarza köyü) doğdu. Ancak, yaşamı üstüne bilgi veren kaynaklar günümüze değin ulaşmadığından, hangi yıllar arasında yaşadığı ve nerede öldüğü bilinmiyor. Kimi araştırmacılara göre 50 ile 70, kimilerine göre 60 ile 77 yılları arasında adını duyuran Dioskorides, büyük bir olasılıkla Tarsus- ve İskenderiye’de öğrenim gördükten sonra, Neron zamanında Roma ordusunun Anadolu’daki birliklerine hekim olarak katıldı. Bu görevi süresince pek çok ülkeyi dolaşma olanağı buldu, gittiği yerlerde özellikle ilaç yapımında kullanılabilecek bitki türleri, hayvansal ürünler, hatta mineraller üstüne bilgi toplayarak Peri hyles iatrikes (“İlaç Bilgisi Üstüne”) adlı ünlü yapıtını oluşturdu. Önce Latince ve Arapça’ya, ardında çeşitli Avrupa dillerine çevrilerek yüzyıllar boyunca yeni basımları yapılan, başta Galenos, Ibn Sina ve İbnülbaytar olmak üzere doğulu ve batılı hekimleri, tedavi yöntemlerini ve tıbbi botaniği büyük ölçüde etkileyen bu yapıt ilk sistemli ilaç kodeksi sayılır.
Daha çok, Latince baskısındaki De materia medıca adıyla anılan bu beş kitaplık yapıtta yaklgşık 600 bitki, 90 kadar mineral ve 35 hayvansal ürünü derleyen Dioskorides gerek yapıtının zengin içeriği gerek sağlam bir gözlem ve araştırma ürünü olan bilgileri düzenli bir biçiminden, sunmaustalığıyla Hippokrates’i, tüm Eski Çağ botanik derlemelerini aşmıştır. Bitkileri en ince ayrıntılarına dek tanımlarken, değişik iklim ve topraklarda yetişen türlerin değişik tedavi edici özellikler kazanabileceğine dikkati çekmiş, her bitkinin hangi koşullarda saklanması gerektiğini, ilacın nasıl elde edileceğini, hangi amaçla kullanılabileceğini, etki sürelerini ayrıntılı olarak açıklamıştır.
Bilgi derlerken yalnızca gözlemleriyle yetinmeyerek, kendisinden önceki araştırmacıların yapıtlarına ve gezileri sırasında yöre insanlarının bilgilerine başvuran Dioskorides’in yapıtı, özellikle bitki adlandırması yönünden ayrı bir önem taşır. Yunanca’nın yanı sıra İran, Mısır, Afrika, Ermenistan ve Galya’nm değişik dil öbeklerinden aldığı terimleri de ekleyerek zenginleştirdiği adlandırması, sonraki yüzyıllarda onun yapıtından yararlanan uzmanlarca da benimsenmiş ve pek çok tıp bitkisi çağdaş ilaç kodekslerinde Dioskorides’in adlandırmasıyla yer almıştır. Latince’ye çevrilirken bitki adlarının alfabetik sırasına göre düzenlenen Yunanca metin, her çeviride ekleme ve çıkarmalarla özgünlüğünden çok şey yitirmesine karşın 17. yy’a değin temel başvuru kaynağı olarak kullanılmıştır. Yunanca ve Latince yazılmış birçok botanik ve tıp bitkileri derlemesi de Dioskorides’in yapıtı olarak anılırsa da, Peri hyles iatrikes dışındakilerin onun kaleminden çıktığı kuşkuludur.
• YAPITLAR (başlıca): Peri hyles iatrikes, (“İlaç Bilgisi Üstüne”).
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi