DOST MUHAMMED (1793-1863) Afgan emiri. Barakzay hanedanını kurmuştur.
1793’te, bazı kaynaklara göre ise 1788’de Herat’ ta doğdu, 1863’te aynı yerde öldü. Barakzay kabilesinin başkanı Payında Han’ın 2! oğlundan biridir. 12 yaşma gelinceye değin akrabalarının yanında yaşadı. 1809’dan sonra, Emir Mahmud Şah’m veziri olan en büyük ağabeyi Fahd Han’ın yardımıyla önemli görevlere atandı.l816’da, Fahd Han’la birlikte Herat’ a gitti. Burada iken Mahmud Şah’ia araları açıldı. Dost Muhammed, üzerine yürüyen Mahmud Şah’m kardeşi Kâmran’dan kaçmayı başardıysa da, Fahd Han yakalandı ve öldürüldü. Ağabeyinin öcünü almak için silaha sarılan Dost Muhammed, 1818’dc, Keşmir’den yola çıktı ve Mahmud Şah’ı yenerek Herat ve Kabil dışında tüm Kuzey Afganistan’ı ele geçirdi. Daha sonra Gazne’yi kendisine ayırdı, diğer toprakları ise kardeşleri arasında bölüştürdü. 1826’da Kabil’i, 1834’te Kandehar’ı ele geçirerek tüm Afganistan’ı denetimi altına aldı. 1835’te ailenin en güçlü kişisi olarak Barakzay hanedanını kurdu ve kendisini Afganistan Emiri ilan etti.
Dost Muhammed, emir olduktan sonra ilk iş olarak 1836’da Peşaver’i Sikhler’in elinden almak üzere bir sefer düzenledi. Ancak savaşta yenilerek geri çekilmek zorunda kaldı. Bundan sonra, Afganistan’da egemenlik kurmak için yanşan Ingilizler ve Ruslar’la mücadele etti. 1837’de Ruslar’m desteklediği İnanlılar Herat’ı işgal edince, Afganistan’ın Ruslar’m egemenliği altma girmesinden çekinen Ingilizler, kendilerine dostça davranmayan Dost Muhammed’i tahttan indirerek yerine Şah Şuca’yı geçirmeye karar verdiler. İngiliz ordusunun 1839’da Kandehar’a girip Şah Şuca’yı Afgan emiri ilan etmesiyle, 1842’ye dek sürecek olan I. Afgan Savaşı başlamış oldu.
İngilizler birkaç ay içinde Gazne ve Kabil’i ele geçirdiler. Dost Muhammed, önce Belh’e ardından Buhara’ya kaçtıysa da burada tutuklandı. Bunun üzerine ülkede büyük olaylar başgösterdi. Afganlılar yabancı işgalcilere ve zorla başlarına geçirilmiş olan Şah Şuca’ya karşı ayaklanarak İngilizler’e karşı savaşmaya başladılar. Bu sırada hapisten kaçan Dost Muhammed ordularının başına geçtiyse de, i84Q’ta yeniden yakalanarak ailesiyle birlikte Hindistan’a sürgüne yollandı.
Afganlılar’la Ingilizler arasında iki yıl süren çatışmalar sonunda Ingilizler Kabil’den çekilmek zorunda kaldılar. Çekilme sırasında, Dost Muham-med’in oğlu Ekber Han’ın saldırısına uğrayan Ingiliz ordusu büyük kayıplar verdi. Ingilizler aynı yıl Kâbil’i yeniden kuşatma girişiminde bulundularsa da başarılı olamadılar. Dost Muhammed, sonunda Afganistan’a döndü ve 1842’de yeniden tahta çıktı.
Dost Muhammed, bu tarihten sonra tüm gücüyle ülkedeki denetimini sağlamlaştırmaya çalıştı. Dürrani hanedanının çökmesinden sonra yitirilen Hindikuş Dağları’nm ötesindeki eyaletleri ele geçirdi. 1855’te İngilizler’le Herat’a göz diken İran’a karşı bir antlaşma imzaladı.İran da, 1857’de İngilizler’le imzaladığı Peşaver Antlaşması’yla Herat’taki haklarından vazgeçtiğim ve Afganistan’ın bağımsızlığını tanıdığını açıkladı. Dost Muhammed, Haziran 1863’te Afgan ordularının Herat’a girmelerinden kısa bir süre sonra buradaki ordugâhında öldü.
• KAYNAKLAR: Burns, Cabool, 1842; Ferrier, History of Afgans, ÎS58; L.W.Kİng, History and Coinage of the Bakarzais, 1896; M.Lal, Life of Dost Muhammed, 1846.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi