EBU’L-GAZİ BAHADIR HAN (1603-1663) Harezm Şeybani hükümdarı, tarihçi. Orta Asya Türk tarihiyle ilgili önemli yapıtlar vermiştir.
Urgenç’te doğdu, (bugün Özbekistan’da) Hive’ de öldü. Babası Arab Muhammed Han, annesi Mihr Banu Hatun’dur. Babası ve annesi Cengiz Han soyundan gelmektedir. 16 yaşma dek babasının başkent edindiği Urgenç’te yaşadı, iyi bir eğitim gördü. 1619’da yönetim merkezini Hive’ye taşıyan babası, Ebu’l-Gazi’yi de Amuderya’nm(Ceyhun)doğusunda-ki Kat’a vali atadı. 1620 başında kardeşleri Habeş ve İlbars babalarına karşı ayaklanınca Ebu’l-Gazi babasının yanında yer alıp kardeşleriyle savaştı. Ancak babası yenilgiye uğrayıp öldürülünce Buhara Ham İmam Kuli Han’a sığınarak 2 yıl Semerkand’da kaldı. Ağabeyi İsfendiyar Han’m taht mücadelesine yardımcı oldu. İsfendiyar Han, 1623’te Harezm tahtına çıkınca kardeşi EbuT-Gazi’ye Ürgenç’i verdi. Öte yandan İsfendiyar Han’ın taht mücadelesinde kendisine yardımcı olan Mangışlak ve Balhan Türkmenleri’ yle birlik olup o zamana dek ülkede etkin konumda olan Özbekler’e karşı tavır alması üzerine Özbekler EbuT-Gazi’nin çevresinde toplanmaya başladılar. İsfendiyar Han bu durumu zorla önleyince Ebu’l-Gazi 1626’da Kazakistan’a gidip İşim Han b.Şıgay Han’a sığındı.
Buhara’da güç toplayıp, ağabeyinin yokluğunu-dan yararlanarak 1628’de Hive kalesini ele geçirdi. Ancak İsfendiyar Han döndüğünde yakalanarak 1629’da Safeviler’in elindeki Ebiverd’e sürüldü. Safevi hükümdarı Şah Safi tarafından kendisine aylık bağlanarak 10 yıl İsfahan’da kaldı. Bu süre içinde Farsça öğrendi. Türk tarihiyle ilgili Farsça kaynakları araştırdı. 1639’da İsfahan’dan kaçarak Türkmenler arasında yaşadı. Bir süre de Kalmuklar arasında kalarak Moğol dili ve göreneklerini öğrendi. 1642’de Aral Özbekleri tarafından Ürgenç’te han ilan edildi.Kısa bir süre sonra da İsfendiyar Han öldü. Ancak Buhara Özbekleri onun hanlığını tanımayıp kendilerine başka han seçince bir mücadele dönemi yaşandı. Sonunda 1645’te Hive’yi kendine merkez edinerek Harezm hükümdarı oldu.
Yaklaşık 21 yıl süren saltanatı sırasında başta Türkmenler olmak üzere Buhara Özbekleri, Kalmuklar ve Safeviler’le savaştı. 1653’te Karakum ve Mangış-lak Türkmenleri’nin büyük çoğunluğunu kendine bağladı. 1663’te yönetimi oğlu Enüşe’ye bıraktıktan kısabir süre sonra öldü. Şecere-iTerâkiname adlı ünlü yapıtı, Oğuzlar’ın destansı tarihini anlatan çeşitli Oğuznamelerden yararlanarak hazırladığı önemli bir kaynaktır. Uzun araştırmalar sonunda yazdığı ancak ölümünden sonra oğlu Enüşe’nin tamamladığı Şecere-i Türk adlı yapıtı ise, 15. yy’m ikinci yarısında 1663’e değin Şeybani Hanlığı’nm tarihini ele alır.
• YAPITLAR (başlıca): Şecere-Terâkiname,(ö.s.),’Tumans-kiy (yay.), 1892, (Tıpkıbasım, TDK, 1937, eleştirel basım, A.N.Kononov (yay.), 1958); Şecere-i Türk, (ö.s.), İ.Halfin (yay.), 1824, (Osmanlıcası A.Vefik Paşa, 1864, Türkçesi R.Nur, 1925, yeni harflerle Türklerin Soy Kütüğü adıyla, M.Ergin (haz.), 1974).
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi