EÖTVÖS, Lorând (1848-1919) Macar fizik bilgini. Kütle çekim alanına ve yerçekimi ivmesine ilişkin çok duyarlı ölçümleriyle kuramsal fiziğe ve jeofizik uygulamalarına değerli veriler sağlamıştır.
Baron von Lorând (ya da Roland) Eötvös, 27 Temmuz 1848’de Budapeşte’de doğdu, 8 Nisan 1919’da aynı kentte öldü. Macaristan’ın yazın ve siyaset yaşamının önde gelen adlarından Baron Jozsef von Eötvös’ün (1813-1871) oğludur. 1867’de Budapeşte Üniversitesi’ndekı hukuk öğrenimini yarım bırakıp Heidelberg ve Königsberg üniversitelerinde Kırchhoff,Helmholtz,Bunsen, Neumann gibi değerli öğretmenlerden fizik, matematik ve kimya okudu. 1870’te Heidelberg Üniversitesi’nde fizik doktorasını tamamlayıp Macaristan’a döndü ve ertesi yıl Budapeşte Üniversitesi’nde doçent, bir yıl sonra da kuramsal fizik profesörü oldu. 1878’de, ölünceye değin sürdüreceği deneysel fizik kürsüsü başkanlığını üstlenen Eötvös, 1883’te Macar Bilimler Akademisi üyeliğine seçildi ve 1889’dan 1905’e değin bu kuruluşun başkanlığını yürüttü. Fransız eğitim sistemini inceleyerek ülkesinde yükseköğretimin yeniden düzenlenmesinde önemli rol oynadığı için 1894’te eğitim ve din işleri bakanlığına atandıysa da, araştırmalarına ve derslerine zaman ayırabilmek için 1895’te bu görevden ayrıldı.
Daha öğrencilik yıllarında, özellikle Neumann’m öğrencisi olduğu Königsberg Üniversitesi’nde kılcallık olayını inceleyen ve yüzey gerilimini ölçmek için basit bir yöntem geliştiren Eötvös, bu araştırmanın sonuçlarını 1876’dan sonra yayımladı. Yüzey gerilimi ile sıcaklık arasındaki bağıntıyı veren ve sıvı moleküllerinin yüzey enerjisine ilişkin sıcaklık katsayısının sıvının niteliğine bağlı olmadığını açıklayan bu çalışma “Eötvös yasası” adıyla bilinir.
Eötvös’ün fizik bilimlerine en büyük katkısı, 1886’dan sonraki tüm araştırmalarına konu olan kütle çekim kuvvetlerinin ölçümüdür. Çekim alanı ile manyetik alanın yön ve şiddet değişimlerini belirlemek üzere yaptığı bu ölçümlerde, daha önce Coulomb ve Cavendish’m de kullandığı burulma terazisinden yararlanan Eötvös, bütün cisimlerin birim kütlesi başına düşen yerçekim kuvvetinin eşit olduğunu saptadı. Yatay durumda asılı bir çubuğun iki ucuna yerleştirilmiş kütlelerin burulma ekseni çevresinde yatay olarak yer değiştirmeleri ilkesine dayanan Cavendish terazisine düşey yer değiştirme olanağı da ekleyen Eötvös’ün bu araçla yaptığı ölçümlerin duyarlılığına uzun yıllar ulaşılamadı.
Eötvös’ün ölçümleri, yerçekim ivmesinin cisimlerin yapısına değil yalnızca kütlesine bağlı olduğuna, bu nedenle tüm cisimlerin boşlukta aynı hızla düştüğüne ilişkin eski bilgileri doğrularken, kuramsal ve uygulamalı fizikte yeni gelişmelerin de öncüsü oldu. 1889’da yaptığı ölçümler, yerçekimi kütlesi ile eylemsizlik kütlesi arasında milyarda (109) 5 düzeyinde bir fark olduğunu göstermişti, iki kütlenin eşdeğer olduğunu kanıtlayan bu sonuç, Einstein’m genel görelilik kuramının önemli kanıtlarından biridir. Çağdaş teknik olanaklarla ancak 1971’de 1012’de 1 düzeyinde sonuç alınabilmesi, Eötvös’ün burulma terazisiyle yaptığı ölçümlerin duyarlılığım belgeler.
Ayrıca yeraltındaki yapı değişikliklerinin belirlenmesinde kullanılan Eötvös terazisi uzun yıllar jeolojik ve sismik araştırmaların önemli araçlarından biri olmuştur.
• YAPITLAR (başlıca): Roland Eötvös gesammelte Arbei-ten, (ö.s.), P.Selenyi (der.), 1953, (“Roland Eötvös’ün Toplu Yapıtları”).
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi