I.Dünya Savaşı ve Osmanlı imparatorluğu
I.Dünya Savaşı 20.yy’a değin insanlığın bir benzerini görmediği, kapsamı ve sonuçlan ile tüm uluslan etkileyen, yaygın ve çok cepheli savaşlann ilkidir.
Savaşı önceleyen çeyrek yüzyıllık dönemde, Avrupa’nın sömürgeci (başta Ingiltere ve Fransa) ile sömürge arayan (.Avusturya ve Almanya gibi) devletleri yoğun hazırlıklar yapmışlardı. Savaşın iktisadi nedeni, yeni sömürgeler edinmek, sanayi ürünlerini pahalı satıp ülkeye düzenli ve yüksek gelir kaynaklan sağlamak, kurulan fabrikalan ayakta tutmak ve işsizliği önlemekti. Ingiltere, Fransa ve Rusya’nın önderliğindeki itilaf Devletleri yirmi beş devletin desteğini sağlarken, Almanya, Avusturya-Macaristan ve Osmanlı imparatorluğu ’nun oluşturduğu ittifak Devletleri yalnızca Bulgaristan’la anlaşma sağlayabilmişti. Bu savaşta dünyadaki 48 devletten ancak 19’ü tarafsız kalabildi. Bun-lann toplam nüfusu ise genel dünya nüfusunun ancak % 8’i kadardı.
Savaşı öne alacak nedenler (Fas sorunu, Afrika sömürgeleri, Avusturya’nın Bosna Hersek’i ilhakı, Boğazlar ve Doğu sorunu, Trablusgarb ve Balkan savaşları…gibi) ödünler ve antlaşmalarla geçiştirildiyse de gerginlik ve hazırlık giderek arttı. Sonunda savaş, Avusturya-Macaristan ve-liahtmın 24 Haziran 1914’te Saraybosna’da öldürülmesi gibi basit bir nedenden patladı. Avusturya, Sırbistan’a saldırınca Rusya da 28 Temmuz’da Avusturya’ya savaş açtı. Savaşın
birdenbire yayılmasında Pan-îslavizm ve Pan-Germanizm ideolojilerinin de etkisi vardı. Ayrıca “hasta adam” denilen Osmanlı imparatorluğumun paylaşılmasına yönelik amaçlar da I.Dünya Savaşı’nın gizli nedenlerindendi. Savaş öncesinde Osmanlı yönetimini ele geçiren ittihat ve Terakki Partisi’nin yöneticileri kurtuluş yolunu büyük devletlerin oluşturduğu bloklara katılmada görüyordu. Ingiltere ve Fransa bu amaçla yapılan başvuruları geri çevirdikten sonra 2 Ağustos 1914’te Osmanlı-Alman gizli ittifakı imzalandı, ittihatçılar ve özellikle Enver Paşa, üç ayda biteceği sanılan savaştan, Almanya’nın yanında büyük pay alarak çıkılacağına ve Türklük-Osmanlılık onurunun kurtarılacağına inanıyorlardı.
I.Dünya Savaşı’nın önemli çatışmaları Almanya-Fransa sınırı boyunca Batı cephesinde, Al-manya-Rusya-Avusturya sınırlarında kurulan Doğu cephesinde ve Galiçya’da, daha sonra Balkan cephesinde başladı ve yıllarca sürdü. Osmanlı Imparatorluğu’nun Almanya ile imzaladığı gizli antlaşmanın ardından (bu antlaşmadan, Sadrazam S.Halim, Harbiye Nazırı Enver, Dahiliye Nazırı Talat* paşalarla Meclis Reisi Halil Bey’den başka, hükümet üyelerinin ve padişahın dahi haberi yoktu) 10 Ağustosla Goeben ve Breslau kruvazörleri Çanakkale’ye sığınınca Ingilizler boğazı “yakın ablukaya”
aldı. Buna karşılık Osmanlı Hükümeti de boğazları kapadı. Alman Amirali Souchon, Enver Paşa’nın onayı ile Osmanlı bayrağı çekilen gemilerle Karadeniz’e çıktı. Karadeniz olayı diye bilinen gelişmeler (Odessa, Sivastopol, No-vorossiyak ve Teodosia’nın bombardımanı) yüzünden İtilaf Devletleri 5 Kasım’da Osmanlı Devleti’ne savaş ilan ettiler. Buna karşılık Sultan V.Mehmed’in (Reşad) fermanıyla “Ci-had-ı Mukaddes” açılarak resmen savaşa girildi. Osmanlılar’m katılması, savaşın gidişini büyük ölçüde etkiledi. Genelkurmay, Bulgaristan-Ro-manya-Karadeniz-Kafkasya üzerinden Rusya’ya saldırmayı, Süveyş Kanalı’nda da Ingilizler’i engellemeyi planlamıştı. Bunun gereği olarak yeni birçok cepheler açıldı ve savaş yaygınlaştı. Kafkas cephesinde kazanılan zaferden sonra Enver Paşa’nın Sarıkamış kış taarruzunu başlatması büyük kayıplara neden oldu. Osmanlı Imparatorluğu’nun geleceğini daha çok Çanakkale kara ve deniz savaşları belirleyecekti. 18 Mart 1915’te itilaf donanması ağır kayıplarla geri çekilince Nisan ayında Gelibolu çıkartması başlatıldı. Geniş ölçüde Mustafa Kemal’in komutasında sürdürülen kara savunmaları, Os-manlı ordularının zaferi ile sonuçlandı. Bu sırada Sina-Filistin cephesinde de Cemal Paşa’ mn Kanal harekâtı sürüyordu. 1916’da Kafkas cephesindeki yenilginin ardından Erzurum düştü. Hicaz’da Şerif Hüseyin ayaklanması başladı. 1917’de Rusya’nın devrim nedeniyle savaştan çekilmesi, buna karşılık ABD ’nin savaşa girmesi ile yeni bir durum doğdu.
Almanlar, Batı cephesinde “Fransa Büyük Meydan Savaşı ”nı başlattılar. Fakat İkinci Mame savaşlarından sonra güçlerini yitirerek banş istemek zorunda kaldılar. Doğu cephesinde ve İtalya Avusturya cephelerinde önemli bir savaş olmadı. Avusturya parçalandı. Macaristan ve Çekoslovakya bağımsızlıklarını kazandı. Os-manlı ordularının Azerbaycan’daki Türkçü ve İslamcı girişimleri, Ingilizler’in Irak ve Suriye’ deki başarılan yüzünden sonuçsuz kaldı, bu güçler ancak Mustafa Kemal Paşa’mn Halep’in kuzeyinde kurduğu savunma hattında tutunabildi. Osmanlı İmparatorluğu, 31 Ekim 1918’de Mondros Mütarekesi’ni imzalayarak savaştan çekildi. Bunu 9 Kasım’da Almanlar’m savaşı bırakmalan, meşruti yönetim yerine cumhuriyeti seçmeleri izledi, itilaf Devletleri Almanya ile Versailles, Avusturya ile Saint-Germaine, Macaristan’la Trianon, Bulgaristan’la Neuilly, Os-manlı imparatorluğu ile Sevres antlaşmalarını imzaladılar.
I.Dünya Savaşı, meydana getirdiği büyük maddi kayıplann yanı sıra, teknolojik, toplumsal, siyasal birçok yenilikleri de hızlandırmıştır, ittifak Devletleri elli zafer kazandıkları halde savaşı kaybetmiş; Rusya’da Çarlık, Almanya’da imparatorluk yıkılmış; Avusturya-Macaristan imparatorluğu dağılmış; Osmanlı İmparatorluğu, kuruluş yıllarındaki yüzölçümünü hatırlatacak bir küçülüşe ve bunun doğal sonucu olarak da yıkılışa sürüklenmiştir.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi