DUHEM, Pierre (1861-1916) Fransız fizikçi, bilim felsefecisi ve tarihçisi. Bilimsel kuramların doğruluğunu saptamaya ilişkin bir yöntem öne sürmüştür.
Pierre-Maurice-Marie Duhem 10 Haziran 1861’de Paris’te doğdu, 14 Eylül 1916’da Cabrespine’ de öldü. Babası tüccar, annesi soylu ve dindar bir kadındı. 1872’de College Stanislas’a giren Duhem, Latince ve Eski Yunanca öğrendi. Aynı zamanda öğretmeni Jules Moutier’nin de etkisiyle bilime ve özellikle termodinamiğe ilgi duymaya başladı. Babası onun bu alanda ilerlemesini isterken, annesi mühendislik öğreniminin onu inançsız bir kişi yapacağından korkarak, Ecole Normale Superieure’de insanbilimleri okumasında ısrar ediyordu. Annesinin isteğine uyarak Ecole Normale sınavlarına giren Duhem, birinci olunca, fen bilimleri okumayı yeğledi. 1885’te okulu bitirdi. Bir yıl sonra da Berthelot’nun o dönemde geçerli olan maksimum iş yasasına karşı çıkan doktora tezini hazırlayarak Le potentiel thermodynamique (“Potansiyel Termodinamik”) adıyla bastırdı. Bu tez, Berthelot’nun etkisiyle kabul edilmeyince, manyetiklik alanında yeni bir tez çalışmasına girişti ve 1888’de doktor sanını aldı. Ancak aralarındaki bu sürtüşme, Duhem’in akademik alanda yükselmesini engelledi. Bir tür akademik sürgün yaşamı çekmek zorunda kaldı. 1887-1893 arasında Lille, 1894’e değin Rennes ve öldüğü yıla kadar da Bordeaux üniversitelerinde çalıştı. 1900’de Bilimler Akademisi üyeliğine seçildi.
Bir fizikçi olarak öğrenimi, radyoaktifliğin bulunması ve atom kuramı geliştirilmesi öncesine rastlayan Duhem, daha sonraki çalışmalarında atom ve molekül kavramlarını kullanmadan genel bir termodinamik bilimi çevresinde bilinen fiziksel ve kimyasal olguları ele almaya çalışmıştır. Özellikle Duhem-Margules ve Gibbs-Duhem yasaları, gaz ve sıvı halleri kimyası, termoelektrik, piroelektrik alanındaki çalışmalarıyla fiziksel kimyanın öncülerinden sayılır.
Duhem bir fizikçi olmanın yanı sıra, bilim felsefesiyle de ilgilenmiştir. Ona göre bilimler gözleme dayanır. Gözlemlerde ise, gerçeğin ancak görünümleri saptanabilir. Bilim bu görünümler arasındaki ilişkileri araştırırken, onların ardındaki gerçek, metafiziğin alanına girer. Duhem’in metafizik anlayışında gerçeğe ulaşabilmenin başlıca aracı saf ustur. Bilimin yöntemleri geçerli değildir. Duhem, metafiziği ve bilimi birbirinden tümüyle ayrı, yöntemleri birbiri için kullanılmaması gereken iki alan olarak görür. Bu bağlamda, bilimsel kuramı, gözlem ve deneye dayalı yasalar ya da önermeler arasında matematiksel uygunluk ve tutarlılık temelinde ilişkiler dizgesi olarak tanımlar.
Duhem gözlem ve yorumlamayı da birbirinden ayırır. Dikkatli olan herkes gözlem yapabilir. Ancak, yorumlamak belli bir kuramsal bilgiyi gerektirir. Bunun da ötesinde, her kuram gözlenen bir olguyu değişik açılardan yorumlayabilir. Ortada kesin gerçekler olmadığı zaman, olayları hangi kuram yönünden yorumlamak gerektiği ise, hangi kuramın metafizik açıklamalara saptırmayacağına bağlıdır.
Duhem, bilimsel hipotezlerin sınanmasına ilişkin, ilginç savlar öne sürer. Bütün A’ların B olduğu yolunda bir genelleme, tüm A’lar hiçbir zaman tümüyle incelenemeyeceği için kesinlik kazanamaz. B olmayan bir A bulunduğunda, hipotez çürütülmüş olur. Buna göre A gibi bir olgunun bilimsel açıklaması,
Y1………………,Yr (genel yasalar)
K1………………,Kn (ön koşul önermeleri)
——————
.
. . A
şemasına göre verilebilir. Y yasasından G gibi bir gözlem önermesinin çıkarsandığı düşünülsün. Duhem, daha sonra G’yi dışlayan bir gözlem ile karşılaşılırsa Y’nin yanlış olduğunun ortaya çıkarılmış olamayacağını öne sürer. Ona göre, G’nin yanlışlığı, ancak K1 ……., Kn önkoşul önermelerinin tümel evetlemesinin yadsınmasına temel oluşturabilir..
Duhem’m bilim tarihi çalışmaları onu iki önemli sonuca götürmüştür. Bunlardan birincisi, 13. yy’dan Rönesans’a kadar Batı Avrupa’da doğa felsefesi,, fizik, evrenbilim konularında sanıldığı kadar karanlık bir dönem yaşanmadığı, bu alanlarda sürekli yaratıcı düşüncenin var olduğudur. İkincisi de, bu birikimin Leonardo da Vinci ve Galilei’yi etkilediğidir. Çeşitli elyazmalarını ve iki bilginin günlüklerini inceleyerek vardığı bu sonuçlar, Orta Çağ fiziği ve doğabilimleri felsefesi alanında çalışmaların başlatılmasına neden olmuştur.
• YAPITLAR (başlıca): Le mecanısme et l’energetisme au point de vue des conditions de la connaissance, 1908, (“Bilgi Koşullan Açısından Mekanizm ve Enerjetizm”); Le Systeme du monde. Historie des doctrines cosmolo-giques de Platon d Copernic, 1913-1958, (“Dünya Dizgesi. Platon’dan Kopernık’e Kozmoloji Öğretileri Tarihi”).
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi