FLAHERTY, Robert J. (1884-1951) ABD’li belge film yapımcısı. Bu alandaki yaratıcılığıyla belge sinemasının öncüsü sayılır.
16 Şubat 1884’te Kanada’da, Michigan’da doğdu, 23 Temmuz 1951’de Vermont’ta, Dunnerston’da öldü. Michigan College’da eğitim gördü. Gençliğinde babasıyla birlikte çıktığı gezilerde Kanada’nm doğal zenginliklerini ve ülkedeki etnik grupları tanıma olanağını buldu. 1914’te, ölümüne değin kendisine destek ve esin kaynağı olan Frances Flubbard ile evlendi. 1910-1916 arasında coğrafi keşif gezilerine katıldı. Sir ‘William Mackenzie başkanlığında Hudson Körfezi’nde Belcher Adaları’nda araştırmalar yaptı. Bu adaların en büyüğü bugün Flaherty’nin adım taşımaktadır.
Nanook ’un çekimi
Çıktığı bu gezilerden birinde yanma bir film çekme makinesi de aldı. New York’ta gördüğü üç haftalık bir film kursu dışında hiçbir deneyimi olmamasına karşın, Kuzey’de yaşayanların filmini çekmekle işe başladı. Kürk tüccarlarım, yerlileri ve özellikle de Eskimolar’ı görüntülediyse de bu filmleri bir kaza sonucu yandı. Uzun uğraşmalardan sonra kürk tüccarı Revillon Kardeşler’i razı ederek 1920’de dünya belge sinemasının klasiklerinden biri sayılan Nanook of the North’ un (“Kuzeyli Nanook”) çekimine başladı. İki yılda tamamlanan bu film, Eskimo Nanook’un gündelik yaşamını ve uğraşlarım konu edinir. Mors avı, ev yapımı ve benzeri sahneler içeren belgesel, sonuçta epik bir anlatımla doğal çevre içinde var olma savaşı veren insanın çabasının kutsanmasına varır. Film büyük bir ilgiyle karşılandı ve Flaherty büyük bir belge sinemacısı olarak nitelendirildi.
Flaherty, 1923’te Nanook’tan esinlenerek My Eskimo Friends (“Eskimo Dostlarım”) adlı bir kitap yazdı. Aynı yıl Paramount Şirketi için Pasifik’te Samoa Adaian’nda iki yıllık bir çalışma sonucu Moana adlı bir belgesel çekti. Doğa ve insan arasındaki uyumu anlatan film, adaların kumaş dokuma, balık avlama, dövme yapma gibi etkinliklerini belgeliyordu. Ayrıca Flaherty Moana’Atı, yeni denenenpanchroma-tic filmi de başarıyla kullanmıştı.
Ortak çalışmaları
Daha sonraki film çalışmalarını çoğunlukla başka yönetmenlerle ortak olarak sürdürdü. 1928’de Metro-Goldwyn-Mayer için yönetmen W.S.Van Dyke (1906) ile birlikte başladığı White Shadoıvs of the South Seas (“Güney Denizlerinde Beyaz Gölgeler”) adlı konulu film için Tahiti’ye gittiyse de, Van Dyke’la ve konulu film çekiminin gerekleriyle uyuşa-mayacağını anlayarak ayrıldı. Yönetmen Friedrich W. Murnau ile birlikte kurdukları bir şirket için 1931’de Tahiti’ye yeniden gitti. Burada Tabu adlı filmi yarı yarıya tamamlamışken anlaşmazlık çıkınca gene geri döndü. Flaherty Nanook gibi bir belgesel çekmek isterken, Murnau Pasifik dekorunu kullanarak konulu bir film yapmayı tasarlıyordu. Tabu bu anlaşmazlığa karşın gene de büyük bir başarı kazandı.
SSCB ve Berlin’de başarısızlıkla sonuçlanan kimi projelerin ardından Flaherty, belge sinemasının ustalarından olan John Grierson tarafından İngiltere’ye çağrıldı. Grierson’un amacı, Flaherty’nin sinema öğrencilerine doğal çevreyi gözlemleme konusunda dersler vermesi ve örnek bir film çekmesiydi. Böylece ortaya çıkan Industrial Britain (“Sanayileşmiş İngiltere”) 1933’te Grierson ve öğrencileri tarafından kurgulanarak gösterime hazırlandı.
Flaherty 1934’te İngiliz Gainsborough Şirketi için Aran Adaları yerlileri üzerine bir film çekmeye girişti. Bu yerlilerle geçirdiği iki yılın bütün izlenimlerini taşıyan Man of Aran’dz (“Aranlı Adam”) aile, gündelik yaşam ve doğaya karşı savaş veren insan gibi konulara geri döndü. 1935’te yapımcı Alexander Korda için, Rudyard Kipling’in serüven romanlarından esinlenen konulu film Elephant Boy’un (“Fil Çocuk”) çekimini üstlendi. Ancak denetiminden çıkan filme katkısı, başoyuncu Sabu’yu keşfetmesiyle sınırlı kaldı. Belgesel filmle konulu filmin birbiriyle uyuşamayacağım ortaya koyan Elephant Boy Venedik Film Festivali’nde En İyi Yönetim Ödülü’nü aldıysa da hiçbir açıdan başarılı olmadı.
Bu çalışmadan sonra Flaherty uzun süre işsiz kaldı. 1938’de oldukça kötü iki serüven romanı yazdıktan sonra 1941’de ABD Propaganda Dairesi başkanı Pare Lorentz’den The Land (“Toprak”) filmi için bir öneri aldı. Bu filmde, o sıralar propaganda filmleri çeken Frank Capra ile birlikte çalıştı. Ancak, bir yıl kadar süren bu işbirliği de olumlu bir sonuç vermedi. II. Dünya Savaşı sonuna değin Flaherty başka yapımcıların filmlerinde danışman ya da denetleyici olarak çalıştı.
Son çalışmaları
Son yapıtı, Amerikan Standart Oil Şirketi’nin belgesel nitelikli tanıtma filmi oldu. The Louisiana Story’yi (“Louisiana Öyküsü”) geniş parasal olanaklarla ve hiçbir sanatsal kısıtlama olmaksızın gerçekleştirdi. Petrolcülerin çalışmalarını görüntüleyen bir tanıtma filminin çerçevesini aşarak bir kez daha insan ve doğa birlikteliğini irdeledi.
1951’de, Almanya’nın ikiye bölünmesini konu edinen The Green Border (“Yeşil Sınır”) ile FIawai Adaları’nı konu edinen East is West (“Doğu Batı’dır”) adlı iki film projesini gerçekleştiremeden ölen Flaherty, sinema tarihinin kendine özgü sanatçılarından biridir. Ekonomik sorunlara karşı genellikle kayıtsız kalmış, para buldukça film çekmiş, aynı yapımcıyla iki kez çalışma olanağı bulamamış ya da böyle olanaklar peşinde koşmamıştır. Filmleri için çekim yerinde aylarca, kimi kez yıllarca süren ön çalışmalar yapmıştır. Birlikte çalıştığı kişiler tarafından çalışılması zor bir sinemacı olarak nitelendirilmesine karşın, bildiğinden şaşmaması başarısının başlıca nedeni olmuştur. Filmi, kurgudan çok çekim aşamasında oluşturmayı yeğleyen Flaherty aynı zamanda çok yetkin bir kameramandır. Öte yandan sinema dilini en şiirli biçimde kullanabilen sayılı ustalardandır.
• YAPITLAR (başlıca): Film: Nanook of the North, 1922, (“Kuzeyli Nanook”); The Pottery Worker, 1925, (“Çömlekçi”); Moana 1926; Twenty-Four Dollar Island, 1926, (“Yirmi Dört Dolarlık Ada”); White Shadotos of the South Seas (W.S.Van Dyke ile), 1928, (“Güney Denizlerinde Beyaz Gölgeler”); Tabu (F.W.Murnau ile), 1933; Indus-trial Britain (J.Grierson ile), 1933, (“Sanayileşmiş İngiltere”); Man of Aran, 1934, (“Aranlı Adam”); Elephant Boy, 1937, (“Fil Çocuk”); The Land, 1942, (“Toprak”); The Louisiana Story, 1948, (“Louisiana Öyküsü”). Kitap: My Eskimo Friends, 1923, (“Eskimo Dostlarım”).
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi