DOBZHANSKY, Theodosius (1900-1975) SSCB asıllı ABD’li genetik bilgini ve evrim kuramcısı. Canlıların evrimini kalıtım yasalarıyla bağdaştıran yeni bir senteze vararak, genetik bilimin gelişmesini olduğu kadar çağdaş düşünce tarihini de etkilemiştir.
25 Ocak 1900’de Ukrayna’daki Nemirov kasabasında doğdu. 18 Aralık 1975’te, ABD’nin California Eyaleti’ndeki Dâvis kentinde öldü. 1921’de Kiev Üniversitesi’nde biyoloji öğrenimini tamamlayarak, Rockefeller bursuyla ABD’ye gitmeden önce altı yıl Kiev ve Leningrad üniversitelerinde ders verdi. 1927’de, New York’taki Columbia Üniversitesi’nde ünlü genetik bilgini Thomas Hunt Morgan’ın öğrencisi olan Dobzhansky, ertesi yıl Pasadena’daki California Institute of Technology’nin (CALTEC) biyoloji bölümü başkanlığına atanan Morgan’ı izleyerek araştırmalarını CALTEC’te sürdürdü. 1929’da bu kuruluştan profesörlük önerisi alınca ülkesine dönmekten vazgeçerek 1937’de ABD yurttaşı oldu ve 1940’a değin CALTEC’te genetik dersleri verdi. 1940-1962 arası Columbia Universitesi’nde zooloji profesörlüğünü üstlenen, o tarihten sonra Rockefeller Enstitüsü’ne (bugün Rockefeller Üniversitesi) geçen Dobzhansky, 1971’de emekliye ayrılarak ölünceye değin Davis’teki California Üniversitesi’nde yarı zamanlı öğretim üyesi olarak çalıştı.
Evrimsel genetiğin doğuşu
Morgan’ın öğrencisi olarak genetik araştırmalarına başlayan . Dobzhansky, kalıtım konusundaki tüm bilgi birikimiyle evrim olgusunun ilk başarılı bireşimini yaparak “sentetik evrim kuramının” parlak bir temsilcisi ve evrimsel genetiğin kurucusu olmuştur. Dobzhansky’nin, bir tür sirkesineği olan Drosophila pseudoobscura üzerinde yaptığı deneyler ve vardığı istatistiksel sonuçlar, 1920-1930 yılları arasında Fis-her, Haldane ve Sewall Wright’ın önderliğinde kurulan topluluk genetiğine değerli bir katkıdır. Evrimin bireysel bir olgu olmadığı düşüncesinden yola çıkarak, bireysel değişinimlerin bir topluluk içindeki gerçekleşme yüzdesini ve topluluğun genetik yapısını araştıran istatistiksel topluluk genetiği gibi, evrimsel genetik de daha geniş anlamda bir nüfus topluluğu içindeki nicel ve nitel değişikliklerle ilişkili olarak seçme olgusunu inceler ve buradan yola çıkarak jeolojik çağlar boyunca canlıların geçirdiği evrimi araştırır. Bir toplulukta, o türün her özelliği için başat (dominant) ya da çekinik (resesif) durumda “yabanıl” bir gen vardır. Bu yabanıl ya da normal genlerden biri değişinime uğrayınca, dişinin yumurta hücresi ya da erkeğin sperm hücresiyle taşınarak yeni döllere aktarılır; böylece, aynı topluluğun bireyleri arasındaki üreme süreciyle, değişinime uğramış yeni geni taşıyan bireylerin sayısı birkaç kuşak sonra toplulukta giderek artar ve bu yeni gen de topluluğa özgü bir yabanıl gen durumuna gelir. Belli yapıda ve belli sayıdaki bir toplulukta rasgele beliren bu değişinimlerin kalıcı olması, başka bir deyişle kalıtsal bir özellik olarak yeni kuşaklara aktarılması doğal seçmenin etkisiyle yakından ilintilidir ve Dobzhansky’nin vardığı sonuçlara göre % 100 ya da % 0 olma şansı hemen hiç yok gibidir. Sirkesineği üzerinde yaptığı araştırmalarla, değişinime uğramış bir genin kalıtsal olma şansının mevsimlere göre değiştiğini gösteren Dobzhansky’nin kromozom haritaları çıkarıp genlerin yerini saptayarak, bir topluluktaki bireylerden hiçbirinde aynı genotipe rastlanmadığını vurgulaması da, her türün kendine özgü bir “yabanıl genotipi” olduğu yolundaki yaygın kanıyı çürütmüştür. Gene sirkesineği üzerindeki araştırmalarında, belli bir özellikten sorumlu olan bir genin hem normal (yabanıl) hem de değişinime uğramış biçimini taşıyan heterozigot bireylerin, ister başat ister çekinik olsun homozigot yapıdaki saf kan bireylerden daha dayanıklı ve üretmeye daha yatkın olduğunu kanıtlayarak Mendel’in bulgularını doğrulamıştır.
Drosophila pseudoobscura gibi basit bir organizma üzerindeki çalışmalarından da yararlanarak, deneysel ve kuramsal düzeydeki yoğun bir bilgi birikiminden usta bir bireşime varmayı başaran Dobzhansky, 1962’de yayımladığı Mankind Evolving (“Evrim Geçiren İnsan”) adlı yapıtında görüşlerini insan genetiğine ve insanın evrimine genelleştirmiştir. Gerek bu yapıtında, gerek sonraki çalışmalarında evrimi yalnızca kalıtsal boyutları içinde değerlendirmeyerek insanın bireysel ve toplumsal yapısı, gelecekteki evrimi, yaşam ve ölüm olgusu üstüne bir doğa felsefesi kuran Dobzhansky’nin düşünceleri ABD’de olduğu kadar başka ülkelerde de antropoloji ve genetik bilginleri üzerinde büyük bir etki yaratmıştır.
• YAPITLAR (başlıca): Genetics and the Origin of Species, 1937, (“Genetik ve Türlerin Kökeni”); Heredity, Race and Society (L.C.Dunn ile birlikte), 1946, (“Kalıtım, Irk ve Toplum”); Principles of Genetics (E.W.Sinnott ve L.C.Dunn ile birlikte), 1950, (“Genetiğin İlkeleri”); Evo-lution Genetics and Man, 1955, (“Evrim, Genetik ve İnsan”); The Biological Basis of Human Freedom, 1956, (“İnsan Özgürlüğünün Biyolojik Temeli”); Mankind Evolving, 1962, (“Evrim Geçiren İnsan”); Genetics of the Evolutionary -Process, 1970, (“Evrim Süreçlerinin Genetiği”).
• KAYNAKLAR: H.Levene, L.Ehraman ve R. Richmond, Essays in Evolution and Genetics in Honor of Theodosius Dobzhansky, 1970.
Türk ve Dünya Ünlüleri Ansiklopedisi