Teleoloji, amaç veya amacı doğrultusunda bir şeyin bir nedeni veya açıklamasıdır. Çatalınki gibi insanın kullanmasıyla yüklenen bir amaca ekstrensik denir. Klasik felsefede yaygın olan fakat bugün tartışmalı olan doğal teleoloji, doğal varlıkların insan kullanımına veya görüşüne bakılmaksızın özünde amaçlara sahip olduklarını ileri sürmektedir. Mesela, Aristo, bir meşe palamuduunun öz telosunun tamamen yetişmiş bir meşe ağacı haline geleceğini iddia etti.
Eski atomistler doğal teleoloji kavramını reddetmelerine rağmen, kişisel olmayan ya da insan olmayan doğanın teleolojik hesapları araştırılmış ve eski çağlarda ve ortaçağ felsefelerinde sıkça desteklenmekle birlikte çağdaş dönemde (1600-1900) hoşnutsuzluklara düşmüştür. 18. yüzyılın sonlarında Immanuel Kant, kıyamet kriterinde telos kavramını düzenleyici bir ilke olarak kullandı. Teleoloji, Georg Hegel\’in spekülatif felsefesinin temelini oluşturuyordu.
Çağdaş filozoflar ve bilim adamları, modern felsefe ve bilimde teleolojik konuşmanın yararlı veya doğru olup olmadığını hala tartışıyorlar. Örneğin, 2012\’de Thomas Nagel, yaşam, bilinç, rasyonellik ve objektif değerin varlığını açıklamak için kişisel olmayan, doğal teleolojik yasaları içeren Darwinci olmayan bir evrim teorisini önerdi.
Etimoloji
Teleoloji kelimesi, Yunanca, telos (kök: ????-, \”nihai amaç\”) ve -?????, logia, \”bir öğrenme dalı\” üzerine kuruludur. Alman filozof Christian von Wolff, 1728\’de Felsefe rasyonalisindeki canlı logica adlı eserinde terimi (Latince \”teleologia\” olarak) kullandı.
Geçmişe genel bakış
Batı felsefesinde, teleoloji kavramı, Platon ve Aristo\’nun yazılarından kaynaklanmıştır. Aristoteles\’in Dört Sebepleri her şeyin telosuna veya \”nihai neden\” e özel bir yer verir. Bu esnada hem insan hem de insan altı doğada amaçla Plato\’yu izledi.
Ekonomide
Teleoloji, Ludwig von Mises\’in özellikle praxeology biliminin gelişiminde önemli rol oynamıştır. Daha spesifik olarak, insan eyleminin, yani amaçlı davranışının, bir kişinin eyleminin seçilen amaçların varlığı tarafından yönetildiğini veya sebep olduğu varsayımına dayanarak teleolojik olduğuna inanmaktadır. Veya başka bir deyişle, bir birey, aranan bir hedefe veya sonuca ulaşmak için en uygun araç olduğuna inandıklarını seçer. Bununla birlikte, Mises, insan hareketine ilişkin teleolojinin nedensellikten hiçbir şekilde bağımsız olmadığını \”neden ve sonuç ilişkisi konusunda kesin fikirler olmadan hiçbir eylem tasarlanamadı ve cesaret edemediğini, teleolojinin nedensellik olduğunu öngörüyor\” dediği gibi vurguladı.
Modern ve postmodern felsefe
Tarihsel olarak, teleoloji, Aristotelizm\’in felsefi geleneği ile tanımlanabilir. Teleolojinin mantığı İmmanuel Kant tarafından Yargı Eleştirisi\’nde incelenmiş ve yine Hegel\’in ve çeşitli neo-Hegelci okullarda spekülatif felsefenin merkezinde yer almıştır. Türlerin bazılarının Darwin\’le farklılık taşıdığı düşüncesiyle bir tarih önermektedir. Karl Marx ve Friedrich Engels\’in diyalektik materyalizmi ve şimdi analitik felsefe olarak da – ayrılma noktası, resmi mantık ve bilimsel gerçek değil, \”kimlik\” dir. (Hegel\’in terminolojisinde: \’nesnel ruh\’)
Bireysel insan bilinci, özerkliğe ve özgürlüğe ulaşma sürecinde, bariz bir gerçekle başa çıkmaktan başka şansın yoktur: insan ırkına bölünen kolektif kimlikler (dünya görüşlerinin çeşitliliği, etnik, kültürel ve ulusal kimlikler gibi) ve birbirleriyle şiddetli çatışmalarda farklı gruplar kurun (ve her zaman ayarlayın). Hegel, tarihin karşılıklı olarak karşıt görüşlü dünya görüşlerinin ve yaşam biçimlerinin \”bütünlüğünü\” \”hedefe dayalı\”, yani tarihteki bir son noktaya doğru yönlendirilmiş olarak düşünüyordu. \”Konu\” ve \”nesne\” nin \’nesnel çelişki\’, sonunda şiddet içeren çatışmayı geride bırakan bir yaşam biçimi haline getirilir. İkinci Dünya Savaşı\’ndan sonra önemi azalmış olmasına rağmen, \”bütün olarak tarihi süreç\” in bu hedef odaklı, \’teleolojik\’ düşüncesi 20. yüzyıl yazarlarının çeşitli bölümlerinde mevcuttur.
Buna karşın, teleolojik temelli \”büyük anlatılar\”, postmodern tutumdan kaçınılır ve teleoloji hikayeleri azaltılan veya göz ardı edilenlere indirgeyici, dışlayıcı ve zararlı olarak görülebilir.
Bu postmodern konuma karşı Alasdair MacIntyre, kişinin bağımsız bir akılcı olarak, bir başkasına bağımlı olması ve birinin katıldığı toplumsal uygulamalar ve gelenekler üzerine kendini anlatma anlayışının kurtuluşun nihai bir iyiliği eğiliminde olduğunu savundu. Sosyal uygulamalar kendilerini dahili mallara yönelmiş olarak anlaşılabilir; örneğin, felsefi ve bilimsel araştırmalar, nesnelerinin gerçek bir anlayışının geliştirilmesi için teleolojik olarak emredilir. MacIntyre\’in \”Faziletten Sonra\” adlı kitabı Aristoteles\’in \”metafizik biyolojisinin\” doğalcı amaç telaffuzunu ünlü bir şekilde attı, ancak o kitabın sosyolojik bir amaçolojisinden daha dikkat çekici bir biçimde, daha geleneksel bir teleolojik doğalcılıkta geçerli olanın araştırılması yönünde hareket etti.