Edmond Halley (d. 8 Kasım 1656 - ö. 14 Ocak 1742), İngiliz bir bilim insanıdır ve özellikle gök bilimi alanındaki çalışmalarıyla tanınır.
Edmond Halley, St. Paul's School'da başladığı eğitimini Oxford, Queen's College'da sürdürdü. Babasının maddi desteği sayesinde astronomiye olan ilgisini geliştirmek için gerekli ekipmanları edindi.
1676'da Güney yarımküresindeki St. Helena Adası'na gitti ve burada yaklaşık 350 yıldızın konumunu belirleyerek Güney Yarımküre'nin ilk yıldız atlasını oluşturdu. Ayrıca, Merkür'ün geçişini gözlemledi.
Gözlemleri ve çalışmaları sayesinde Oxford'dan diploma aldı ve Kraliyet Akademisi üyeliği kazandı.
1684'te Isaac Newton ile tanıştı ve Newton'ın Principia adlı eserinin basımı için parasal destek sağladı.
Ayrıca, Newton'un çalışmalarını sürdürmesine yardımcı oldu.
Halley, kuyrukluyıldızlar, manyetik alanlar, gelgit olayları ve yıldız hareketleri gibi birçok astronomik konuda önemli keşifler yaptı.
1720'de Kraliyet Astronomluğu görevine atandı ve bu görevini ölümüne kadar sürdürdü.
Edmond Halley, özellikle kuyrukluyıldızların hareketleri ve astronomi alanındaki katkılarıyla tanınır ve adı Halley'in Kuyruklu Yıldızı ile özdeşleşmiştir. Aynı zamanda, Newton'un Principia'sının basılmasına yardımcı olan kişi olarak da bilinir.
Halley kuyruklu yıldızı
Halley’in astronomiye katkıları içinde en değerlisi, kuyrukluyıldızların bir yörünge üzerinde hareket ettiğini ve hiç değilse bir bölümünün Güneş sisteminde yer aldığını bulmasıdır. Halley, kendisinden önceki astronomların gözlemlerini, özellikle 1337’den o güne değin yapılmış yirmi dört gözlemi inceleyerek, bu gözlemlerden üçünün aynı kuyrukluyıldızla ilgili olduğu kanısına vardı. 1531’de Apian’ın, 1607’de Kepler’in ve 1683’te kendisinin gerçekleştirdiği bu üç gözlemde saptanan yörünge öğeleri arasındaki benzerliklerden yola çıkarak, bu kuyrukluyıldızın yörüngesinin, önceden sanıldığı gibi parabol değil elips biçiminde olduğu ve Güneş’in çekim kuvvetinin etkisinde bulunduğu sonucuna ulaştı. Gözlemler arasında yaklaşık 76 yıllık düzensiz aralar bulunmasını ise öbür gezegenlerin çekim alanlarıyla açıklayan Halley, bu kuyrukluyıldızın bir kez daha görüneceği anı 1759 yılı başları olarak hesapladı.
Halley’in ölümünden yaklaşık on beş yıl sonra 1757’de Fransız matematikçi A.C.Clairaut (1713-1765), Satürn ve Jüpiter’in geciktirici etkilerini de göz önüne alarak, Halley’in hesaplarında bazı değişiklikler yaptı ve bu kuyrukluyıldızın 1759 yılının Nisan ayında yörüngesinin Güneş’e en yakın noktasından geçeceğini hesaplâdı. Kuyrukluyıldız, 1758’in sonlarında görünmeye başladı ve Clairaut’un hesapladığına oldukça yakın bir tarihte, 13 Mart 1759’da günberi noktasından geçti. Bu kuyrukluyıldıza, buluşunun doğruluğu kanıtlanmış olan Halley’in adı verildi. 1910’da bir kez daha görünen Halley kuyrukluyıldızının 29 Nisan 1986’da yeniden günberisinde olacağı hesaplanmıştır.
Halley’in, durağan olduklarına inanılan yıldızların da gezegenler gibi birbirlerine göre olan konumlarını değiştirdiklerini bulması, astronomiye yaptığı bir başka katkıdır. Eski Yunan’dan kalan bilgilerle Tycho Brahe’nin ve kendi döneminin bilgilerini karşılaştıran ve aralarında, gözlem hatalarıyla açıklanması olanaksız farklar bulan Halley bu farkların ancak yıldızların hareketli olmalarıyla açıklanabileceği sonucuna vardı. Özellikle Sirius (Akyıldız), Procyon (Öncü), Arctu-rus (Arktürüs) için çok belirgin olan bu hareketliliğin, öbür yıldızlar için de geçerli olduğunun uzun ve titiz gözlemlerle saptanabileceğini öne sürdü.
Halley, St.Helena’da gözlemlediği Venüs geçişinden, Yer ile Güneş arasındaki uzaklığı hesaplamakta yararlanılabileceğine inanıyordu. Bu amaçla Joseph Delisle ile birlikte bir gözlem programı hazırladıysa da, Venüs’ün beklenen konuma geldiği 1761’de Halley ölmüştü. Ancak Delisle, Halley’in hazırladığı programda bazı değişiklikler yaparak geliştirdiği bir yöntemle 1761’de 62, 1769’da 63 gözlem yerinden sağladığı verilere dayanarak, Yer ile Güneş arasındaki uzaklığı 93 milyon mil (149.637.000 km) olarak hesapladı. Böylece bugün bilinen yaklaşık 92,87 milyon mile (149.598.000 km) oldukça yakın bir değer elde etmişti.
Yer fiziği alanında da öncü çalışmaları bulunan Halley, Atlas Okyanusu’ndaki araştırma gezilerinden sonra, manyetik eşeğilim çizgilerini gösteren ilk haritayı yaptı. Yıllarca “Halley çizgileri” olarak anılan eşeğilim çizgileri denizcilikte büyük önem taşır. Aynı zamanda iyi bir matematikçi olan Halley, Apollonios’un Konikler ve Orantılı Kesme adlı yapıtlarım Latince’den İngilizce’ye çevirmiş, geometri, trigonometri fonksiyonlar ve logaritma konularında yedi makale yazmıştır.
Halley tıp, biyoloji, jeoloji, coğrafya ve arkeoloji gibi dallara da yayılan çok yönlü çalışmaları ve astronomiye yaptığı önemli katkılarıyla, çağının yetiştirdiği en büyük bilim adamları arasında yer almaya hak kazanmıştır.
Edmond Halley'nin bilimsel çalışmaları ve eserleri
Catalogus stellarum Australium (1678): Halley'in Güney Yarımküre'de yaptığı gözlemlerin sonuçlarını içeren bu eser, Güney Yarımküre'nin yıldızlarının katalogunu içerir. Bu çalışma, Halley'in astronomi alanındaki erken önemli katkılarından biridir.
Magneticall Advertisements (1691): Bu eser, manyetizma ve manyetik alanın özellikleri üzerine yapılan deneysel gözlemlerini içerir. Halley, manyetik kutupların yerlerinin değiştiğini ve manyetik alanın zaman içinde nasıl değiştiğini açıklamıştır.
A Synopsis of the Astronomy of Comets (1705): Bu çalışma, kuyrukluyıldızların astronomisi hakkında önemli bir referans kaynağıdır. Halley, bu eserde kuyrukluyıldızların hareketleri, görünümleri ve tahminleri üzerine bilgi sunar.
General Chart of the Variation of the Compass (1701): Denizcilikle ilgili bu eser, pusulanın manyetik varyasyonlarını inceleyen bir haritayı içerir. Bu çalışma, denizcilerin pusula kullanırken manyetik varyasyonları dikkate almalarına yardımcı oldu.
Methodus inveniendi tangentias (1704): Halley, bu matematiksel eserde, trigonometrik fonksiyonların çıkartılmasında kullanılan tekniklerin bir derlemesini sunar.
Tabulae astronomicae (1749): Halley'in ölümünden sonra yayımlanan bu eser, gezegenlerin konumlarını hesaplama için tablolar içerir.
Historia coelestis Britannica (çeşitli yayın tarihleri): Bu büyük ölçekli proje, Halley'in ölümünden sonra tamamlandı ve İngiltere gök bilimi tarihini belgeleyen kapsamlı bir eserdir. Bu çalışma, gökbilimdeki önemli gözlemler ve keşifler hakkında ayrıntılı bilgi sunar.
Bu eserler, Edmond Halley'nin astronomi, manyetizma ve denizcilik gibi farklı bilim alanlarındaki katkılarını yansıtan önemli çalışmalarının sadece birkaç örneğidir. Halley, bilimsel keşiflerine ve bilim dünyasına önemli katkılarda bulunan bir bilim insanı olarak hatırlanır.