II. Meşrutiyet sonrası siyaset ve düşünce akımları içerisinde önemli bir konuma sahip olan Ziya Gökalp, aynı dönemde edebiyat alanında da dikkate değer bir isimdir. Gökalp'in edebi eserlerini ve düşüncelerini değerlendirmek için onu bir şair ve düşünür olarak iki açıdan ele almak gerekir.
Gökalp'in Yeni Hayat adlı eserinde belirttiği gibi, yaşadığı dönemde "şiirin değil şuurun hâkim olduğu" bir devirde bulunması, onun şiirlerini bir ideolojinin ve fikir sisteminin yansıması olarak görmemize neden olur. Gökalp, şiirlerini sadece estetik bir ifade aracı olarak değil, aynı zamanda Türk milletinin ideolojik temsilcisi olarak kaleme almıştır. II. Meşrutiyet sonrasındaki dönemin diğer düşünürleri gibi, Gökalp'in de eserleri fikir akımlarının edebiyata yansıması olarak öne çıkar.
Gökalp'in şiirleri arasında destanlar, manzum hikayeler ve halk masalları tarzında uzun parçalar bulunmaktadır. Aruz vezniyle yazdığı eserleri, daha sonra hece vezniyle yazdığı Türk millî vezni adını verdiği bir tarza dönüşmüştür. Şiirlerinde zamanla Mehmed Emin'in etkisinden çıkarak, özellikle halk şiirinden gelen formları kullanmasıyla monotonluğu aşarak daha başarılı bir hale gelmiştir. Türklük ideali, savaş gücü, millî dayanışma gibi temalar Gökalp'in şiirlerinde sıkça işlenmiştir.
Gökalp'in Altın Işık adlı eserinde yer alan nesir şeklindeki masallar, halk masallarından derlenip konu ve üslupta değişiklikler yapılarak kaleme alınmıştır. Ayrıca, aynı eserde yer alan "Alparslan" adlı manzum piyes, Malazgirt Muharebesi'ni konu almaktadır.
Gökalp, edebi eserlerinin yanı sıra dil ve edebiyat konusundaki düşünceleriyle de ön plana çıkar. Türkçülüğün Esasları adlı eserinde, edebiyatın kaynağının halk kültürü olduğunu vurgular. Halk kültüründen beslenen büyük edebî eserlerin, önce bu kültürü yakından tanıyan yazarlar tarafından tehzîb yoluyla gerçek sanat eseri haline getirilmesi gerektiğini savunur. Ayrıca, dilde sadeleşme hareketine katılarak Türkçe'nin kullanımını teşvik eder ve dildeki yabancı etkilerin azaltılmasını önerir.
Gökalp'in dil, edebiyat ve düşünce alanındaki çalışmaları, Türk milletinin kültürel kimliğini güçlendirmeye yönelik bir çabayı temsil eder. Onun fikirleri, Türk edebiyatının ve dilinin modernleşmesinde önemli bir etki bırakmış, millî edebiyat akımının oluşmasına katkıda bulunmuştur.