Baruch Spinoza (24 Kasım 1632 - 21 Şubat 1677) 17. yüzyılın ünlü bir Hollandalı filozofudur ve Batı felsefesinin önde gelen isimlerinden biri olarak kabul edilir. Onun felsefi düşüncesi, rasyonalizm, panteizm ve determinizm gibi temel kavramlar etrafında şekillenir. Spinoza, evrenin doğal yasalarla belirlendiğine inanır ve Tanrı'yı evrende her şeyin içinde bulunan evrensel bir varlık olarak tanımlar.
İnsanın özgürlüğü, kendi doğasını anlaması ve evrendeki neden ve etkiler zinciri içinde uyumlu bir şekilde yaşamasıyla mümkündür, diyen Spinoza'nın düşünceleri döneminde tehlikeli görülmüş ve otoriteler tarafından kabul edilmemiştir. Ancak, Aydınlanma Çağı'nda ve sonrasında, eserleri büyük etkiler yaratmış ve modern felsefe üzerinde derin izler bırakmıştır.
Spinoza'nın yaşamı da düşünceleri kadar ilginçtir. Amsterdam'da, bir Yahudi ailesinde doğmuş ve ailesinin cemaat tarafından dışlanmasına rağmen, fikirlerinden vazgeçmemiştir. O, Tanrı'nın varlığını reddetmediği halde sık sık ateist olarak suçlanmış ve eserleri yasaklanmıştır. Ancak, Spinoza'nın felsefesi derin bir bilgelik ve Tanrı sevgisiyle de ilişkilendirilmiştir. En önemli eseri olan Etik, onun felsefi mirasının temelini oluşturur ve modern düşünceye derinlemesine etki etmiştir.
Hayatı
Baruch Spinoza'nın yaşamı, sadece felsefi düşünceleriyle değil, aynı zamanda zorlu bir sürecin içinde büyümesi ve yaşamıyla da dikkate değerdir. Hollanda'da ticaretle uğraşan bir Safaradi Yahudi ailesinin çocuğu olarak dünyaya gelmişti. Ailesi, engizisyonun baskılarından kaçarak Portekiz'den ayrılıp Amsterdam'a yerleşmişti. Genç Spinoza'nın çocukluğu, bilimsel buluşların, dinsel çatışmaların ve siyasi değişimlerin yoğun olduğu bir dönemde geçti. Babası, ticaretin yanı sıra sosyal alanda da aktif bir rol oynayarak Amsterdam'daki Sinagog'un ve Yahudi okulunun müdürlüğünü yapmıştı.
Spinoza'nın eğitimi, onun düşünsel yolculuğunun temelini oluşturdu. Erken yaşta Yahudi okullarında ve sinagoglarda İbranice öğrenerek başladığı eğitimi, liberal bir haham olan Manasseh ben Israel'in etkisi altında sürdürdü. Ardından, Franciscus van den Enden'ın okulunda Latince, doğa bilimleri ve felsefeyle tanıştı. 1651'de Descartes'ın eserlerini okumaya başladı ve kısa süre sonra mercek yontma işine girişti.
Ancak, Spinoza'nın düşünceleri döneminin otoriteleri tarafından hoş karşılanmadı. 1655 yılında, Cemaat Mahkemesi tarafından dindışılıkla suçlanarak Yahudi cemaatinden kovuldu. Bu süreçte, düşüncelerini savunmaktan vazgeçmeyen Spinoza, adını Benedictus'a çevirdi ve dini baskılarla mücadele etti.
Hayatının ilerleyen dönemlerinde, Teolojik-Politik İncelemesi gibi önemli eserlerini yayınladı ve Leibniz gibi dönemin diğer önemli düşünürleriyle etkileşimde bulundu. 21 Şubat 1677'de hayatını kaybeden Spinoza'nın eserleri, ölümünden sonra Amsterdam'da arkadaşları tarafından yayınlandı ve Felemenkçe olarak basıldı. Bu, modern felsefenin temelini oluşturan önemli bir mirasın başlangıcıydı.
Felsefesi
Spinoza'nın felsefi düşünceleri, birçok kaynaktan etkilenmiş ve karmaşık bir yapı oluşturmuştur. Onun felsefi görüşleri, Yahudi mistisizmi, İslam düşüncesi, skolastik düşünce, 17. yüzyılda hızla gelişen doğa bilimleri ve özellikle Giordano Bruno'nun panteizmi gibi farklı akımlardan beslenmiştir. Ayrıca, Descartes'ın düşünceleri ve Kartezyen felsefesi de Spinoza'nın düşünsel evriminde önemli bir rol oynamıştır. Onun felsefi sorunu, varlık meselesine odaklanarak, temelde ontolojik bir arayışa işaret etmiştir.
Spinoza'nın felsefi duruşu, beden ve ruh arasındaki ilişkiyi paralelliklerle değil, birbirlerine karşı üstünlük iddiası yerine bir tür içsel bağlamda ele alır. Bu yaklaşım, aşkın bir tanrı anlayışı yerine, içkin bir doğa anlayışını getirir. Ruhun bedeni yönettiği insan biçimli tanrı kavramına karşı, bütün çeşitlilikleri içinde barındıran bir doğadan bahseder. Bu doğal yapının içinde, Spinoza, insandaki üç temel yanılsamayı betimler: bilinç, özgürlük ve tanrıbilimsel yanılsama. Onun felsefi yaklaşımı, dikte edilen bir nedensellik anlayışına karşı çıkarken, evrenin içkin düzenini ve doğasını vurgular.
Spinozacı Metafizik
Spinoza'nın metafiziği, felsefi çalışmalarının anlaşılması ve değerlendirilmesi bakımından özel zorluklar sunar. Kavramlarının karmaşıklığı ve sunduğu tanımlar, pek çok farklı şekilde sorgulanabilir veya yorumlanabilir. Bu durum, Spinoza'nın 'Tanrı-sarhoşu' ya da din ve tanrı düşmanı olarak algılanmasının yanı sıra, tüm felsefi sisteminin anlaşılmasında özel bir sorun yaratır.
Spinoza, felsefi terimlerin kullanımında bildik bir zemin oluşturur, ancak bu terimlere kendi metafiziğinde sağladığı anlam katmanları ve bu terimleri birbiriyle ilişkilendirme tarzı, sisteminin anlaşılmasını zorlaştırır ve farklı yorumlara yol açar.
Ana eseri olan Etika, dikkate değer özelliklere sahiptir. Bu eserde, Spinoza'nın felsefi çalışmasına bilimsel bir dayanak kazandırmaya çalıştığı görülür. Rasyonalist filozofların matematikten etkilenmeleri Spinoza için de geçerlidir, ancak o matematik yerine geometriyi benimser ve yapıtlarında geometrik yöntemi kullanır. Etika'nın altbaşlığı, "Geometrik yönteme göre kanıtlanmış olan ahlak", bu bağlamda örnek gösterilebilir. Yorumcular, çalışmanın ağır yapısının buradan kaynaklandığında hemfikirdirler. Etika'nın hem biçimsel yapısını hem de içeriğini geometrik yöntem şekillendirir.
Spinoza'nın metafiziğinin temel kavramları olan töz, nitelik, görünüm, nedensellik gibi kavramlar, onun ontolojisinin ve evrensel düzeninin anlaşılmasını içerir. Tanrı ya da Doğa gibi kavramların ne anlama geldiği, insanın doğadaki rolü, özgürlük ve zorunluluk ilişkisi gibi konular, Spinoza'nın etkisi uzun süre anlaşılamamış ve anlaşıldığı andan itibaren sürekli olarak yeniden değerlendirilen bir filozof olmasına katkıda bulunur.
Tanrı ya da Doğa
Spinoza'nın felsefi görüşlerinde, tanrı kelimesinin geçtiği her yere "tabiat" kelimesinin konulabileceği öne sürülür. Bu, Spinoza'nın tanrı ve tabiat kavramlarını birbirine yaklaştırdığına işaret eder. Spinoza'nın panteist ve monist bir düşünceye ulaştığı, felsefi sisteminde Tanrı kavramının merkezi bir yer tuttuğu ifade edilir. Ancak Spinoza'nın Tanrı kavramının doğası hakkında net olmayan bir felsefi anlayışa sahip olduğu belirtilir.
Spinoza'nın tanrı kavramı, hem ontolojik kanıtlama hem de bilimsel yapıdaki anahtar rolü nedeniyle hem bilimsel hem de dini bir nitelik taşır. Spinoza'nın monist bir düzeni savunduğu, "Tanrı ya da Doğa" sözüyle ifade ettiği ünlü savında, fiziksel dünyanın temelinde bir tanrıbilimsellik olduğunu ve bu tanrıbilimin kişisel olmadığını vurgular.
Spinoza'nın felsefesinde, nedensellik kavramı da önemli bir rol oynar. Spinoza'nın nedensellik fikri, rasyonalist bir yönelime sahiptir ve düşünceden gerçekliğe geçişin sağladığı bir gerçeklik olarak tanımlanır. Spinoza'ya göre, fiziksel dünya, düşüncenin onu temsil ettiği gibi olduğunu gösterir. Bu nedenle, Spinoza'nın argümanlarında kavrayış kavramını ön plana çıkarır ve bu aracılığıyla dünyaya bir tanım getirir.
Töz, Nitelik ve Görünüm
Spinoza'nın felsefesinde önemli kavramlardan biri töz, nitelik ve görünümdür. Töz, kendisi kendi içinde nedeni olan ve kendisi tarafından kavranan şeydir. Görünüm ise tözün dışında kendinde kavranmayan, tözün bir görünümü olarak tanımlanan şeydir. Her bireysel varlık, kutsal ve mutlak bir tözün görünümü olarak kabul edilir. Tanrı da bir tözdür ve kendinde bir nedenle ve zorunlu olarak vardır.
Nitelik kavramı ise Tanrı'yı özünde ne ise o olarak gösteren şeydir. Spinoza'ya göre, düşünce ve uzam Tanrı'nın iki temel niteliğidir. Bu, Kartezyen felsefede ortaya çıkan soruna bir çözüm getirir; düşüncelerin ve fiziksel nesnelerin tek bir tözün değişimleri olduğunu öne sürer ve Tanrı'yı sonsuz niteliklerden oluşan bir töz olarak tanımlar.
Tüm bu kavramlar, Spinoza'nın felsefesinin metafizik gücünü ve anlaşılması zorluğunu gösterir. Spinoza'nın felsefesinin gücü ve zayıflığı, başlangıç öncüllerinde ve kavramlara kattığı özel içeriklerdedir. Spinoza'nın felsefesinde çıkan sonuç, tanrı ile doğanın ayrılmaz bir şekilde özdeş olduğudur. Bu sonuç, mantıksal neden ile gerçek nedenin özdeş sayılmasına paraleldir. Dolayısıyla, Tanrı'yı bilmek, Spinozacı metafiziğin temelini oluşturan entelektüel Tanrı sevgisinin çıkış noktası ve varış noktasıdır.
İnsan
Spinoza'nın insan anlayışı, felsefi sistemiyle, kurduğu geometrik metafizik bütünlükle doğrudan bağlantılıdır ve zorunlu bağlamları vardır. Töz anlayışı, evreni bir zorunlu bağlantılar sistemi olarak açıklamak için kurulur ve bütün varlıklar Tanrı'dan başka bir şey olmayan bu tözün zorunlu görünümleri olarak açıklanır. Tanrı, sonsuzluk boyutunda her şeyin özüdür; insan ise zaman boyutunda kendi varoluşunun nedeni olan Tanrı'nın bir görünümü olarak kabul edilir. Bu temelde beden-ruh ikilemini çözmesine yardımcı olur.
Buna göre, beden ve ruh, Tanrı'nın sonsuz özünden gelen görünümlerdir ve gerçek dünyanın düzeniyle ruhun düzeni birlik oluşturur. Böylece geleneksel anlamda bilinen birey-özne ve dolayısıyla insan Spinozacı sistemde ortadan kalkar. Bu sistemde insanın özgür iradeye sahip olduğu kavramı reddedilir ve ruh ile madde, zihin ile gerçeklik, aynı derecede zorunlu olarak belirlenen varlıklar olarak görülür.
Spinoza'nın etik anlayışı da bu metafizik temellere dayanır. Ona göre, soyut etik yasaların belirlenmesi anlamsızdır; önemli olan gerçeği tanımaktır. İnsanın güç ve erdeminin temeli Tanrı bilgisindedir. Bu nedenle, insanın doğru konumlanışı, sistemin belirlediği gereklere göre bilgiye yönelmesi ve kendi zorunluluklarını kavramasıdır. Spinoza, insan-toplum-devlet düşüncelerini bu felsefi düşünüş doğrultusunda temellendirir ve insan tanımını Tanrıbilimsel-politik düşüncesinde oluşturur. Geometri, Spinoza için önemlidir, çünkü ona göre, doğruluk ve bütünlük düşüncesini temsil eder.
Özgürlük
Spinoza'nın özgürlük anlayışı, klasik felsefi yaklaşımlardan belirgin bir şekilde ayrılır. Ona göre, insanın özgürlüğü, sadece kendi doğasının zorunluluklarına uymakla mümkündür. Yani, insanın iradesi ve eylemleri önceden belirlenmiş bir dizi zorunluluk tarafından yönlendirilir. Bu bakış açısı, geleneksel özgürlük kavramını tamamen tersine çevirir ve insanın irade özgürlüğünü bir yanılsama olarak görür. Spinoza'ya göre, gerçek özgürlük, insanın kendi içindeki ve dünyadaki zorunlulukların farkında olması ve bunları kabul etmesidir. Bu, insanın duygularını kontrol edebilme ve dünyayı anlayabilme yeteneğiyle ilgilidir. Bu nedenle, Spinoza'nın özgürlük anlayışı, bireyin içsel bir farkındalık ve kabullenme süreci olarak öne çıkar.
Spinoza'nın etkileri
Spinoza'nın etkisi, felsefe tarihinde oldukça derin ve geniş kapsamlıdır. Onun güçlü metafizik sistematiği, zamanla farklı filozoflar üzerinde çeşitli etkiler bırakmıştır. Örneğin, Leibniz'in eleştirileri ve Kant'ın kuramsal müdahalesi, Spinoza'nın düşüncesinin unutulmasına yol açmıştır. Kant'ın ontolojik ve epistemolojik ayrımı, gerçekliğin düşüncelerimize tekabül etme varsayımını sorgulamıştır.
Ancak Spinoza'nın etkisi, Kant'ın eleştirileriyle sınırlı kalmamıştır. Onun düşünceleri, Novalis, Schleiermacher, Jacobi, Mandelssohn, Goethe, Schelling, Hegel gibi önemli figürleri etkilemiştir. Özellikle Hegel, Spinoza'nın felsefi sistemini dönüştürerek kullanmıştır; Hegel'in Mutlak idea kavramı, Spinoza'nın töz kavramından etkilenmiştir. Marx'ın felsefesi de, Spinoza'nın etkisi altında şekillenmiştir; Marx, insanın etkinliklerini maddi koşullarından bağımsız görmemiş ve özgürlüğü zorunlulukların bilinci olarak kabul etmiştir.
Nietzsche ise, tam bir Spinoza karşıtı olarak öne çıkar. Ona göre, Spinoza'nın temel savları kabul edilemezdir ve onu "hasta münzevi" olarak tanımlar. Ancak postmodern felsefenin önemli isimlerinden Gilles Deleuze, Spinoza'ya büyük önem verir. Deleuze, Etika'yı özgürlüğün zorunlulukların bilgisine ulaşma olarak tanımlar ve onu bir özgürleşme etiği olarak değerlendirir. Louis Althusser ise, yapısalcılık ve kuramsal Marksizm bağlamında Spinoza'dan referanslar bulmuş ve onun üzerinde önemle durmuştur.
Sonuç olarak, Spinoza'nın felsefi düşünceleri, birçok farklı filozof ve akım üzerinde derin ve kalıcı bir etki bırakmıştır, bu da onun düşüncesinin evrenselliğini ve derinliğini gösterir.
ESERLERİ
Ethica: Spinoza'nın en önemli eserlerinden biri olan "Ethica", etik ve metafizik alanlarda derinlemesine bir incelemedir. Eserde, Tanrı, doğa, insanın doğası, özgürlük ve mutluluk gibi temel konular ele alınır.
Tanrı, İnsan ve İnsanın Mutluluğu Üzerine Kısa İnceleme: Bu çalışma, Spinoza'nın Tanrı kavrayışını, insanın doğasını ve insanın mutluluğunu ele alır. İnsanın doğasını anlamak ve mutluluğa ulaşmak için gerekli olan bilgi ve özgürlük kavramları üzerinde durur.
Politik İncelemeler (Tractatus Politicus): Spinoza'nın politik düşüncelerini ele alan bu inceleme, toplumsal düzen, devlet yapısı, özgürlük ve iktidar gibi konuları tartışır. Devletin doğası ve insanların siyasi hakları üzerine derinlemesine bir analiz sunar.
Kavrayış Gücünün Gelişimi: Bu çalışma, Spinoza'nın felsefi sistemini anlamak için kavrayış gücünün önemini vurgular. İnsanın düşüncelerini ve duygularını anlama yeteneğinin nasıl geliştiğini ve bu gelişmenin felsefi anlamını inceler.
Descartes Felsefesinin İlkelerinin I. ve II. Bölümlerinin Benedictus Spinoza Tarafından Geometrik Yöntemle Tanımlanması: Bu çalışma, Descartes'ın felsefi ilkelerini Spinoza'nın geometrik yöntemiyle nasıl tanımladığını inceler. Geometrik yöntem, felsefi düşüncelerin mantıksal bir şekilde nasıl organize edildiğini gösterir.
Tanrıbilimsel-Politik İncelemeler: Bu inceleme, Spinoza'nın teolojik ve politik düşüncelerini bir araya getirir. Tanrı'nın doğası ve politik düzen arasındaki ilişkiyi ele alır ve toplumsal yapıların Tanrısal prensiplerle nasıl uyumlu hale getirilebileceğini tartışır.
Türkçe'de bulunan Spinoza'nın eserleri ve onun hakkında yazılmış kitapların bir listesi:
Törebilim - Aziz Yardımlı (çev.), İdea Yay., İstanbul, 2000.
Etika - Hilmi Ziya Ülken (çev.), Dost Yayınları, Ankara, 2004.
Tractatus Politicus - Murat Erşen (çev.), Dost Yayınları, Ankara, 2007.
Spinoza - Blyenbergh, Kötülük Mektupları - Alber Nahum (yay. haz. ve çev.), Norgunk Yayıncılık, İstanbul, 2008.
Teolojik-Politik İnceleme - Cemal Baki Akal(çev) - Reyda Ergün(çev), Dost Yayınları, Ankara, 2008.
Tanrıbilimsel-Politik İnceleme - Betül Ertuğrul(çev), Biblos kitabevi Yayınları, İstanbul, 2008.
Teolojik-Politik İnceleme - M. Kazım Arıcan(çev), Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2011.
Ethica - Çiğdem Dürüşken(çev.), Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2012.
Descartes Felsefesinin İlkeleri ve Metafizik Düşünceler - Coşkun Şenkaya(çev), Dost Yayınları, 2014.
Mektuplar - Emine Ayhan(çev), Dost Yayınları, 2014.
Özgürlüğün Geleceği Yoktur: Edebiyatta Spinoza - Cemal Bali Akal, Dost Yayıncılık, Ankara, 2004.
Varolma Direnci ve Özerklik: Bir Hak Kuramı İçin Spinoza'yla - Cemal Bali Akal, Dost Yayıncılık, Ankara, 2004.
Spinoza'nın Tao'su: Akıllı İnançtan İnançlı Akla - Moris Fransez, Yol Yayıncılık, 2004.
Spinoza ve Siyaset - Etienne Balibar, S. Soyarslan (çev.), Otonom Yayıncılık, İstanbul, 2004.
Yaban Kuraldışılık: Spinoza Metafiziğinin ve Siyasetinin Gücü - Antonio Negri, Eylem Canaslan (çev.), Otonom Yayıncılık, İstanbul, 2005.
Aykırı Spinoza: gündem(deki/dışı) çeşitlemeler - Antonio Negri, Nurfer Çelebioğlu, Eylem Canaslan (çev.), Otonom Yayıncılık, İstanbul, 2011.
Spinoza. Pratik Felsefe - Gilles Deleuze, Ulus Baker (çev.), Norgunk Yayıncılık, İstanbul, 2005.
Spinoza Üzerine Onbir Ders - Gilles Deleuze, Ulus Baker (çev.), Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2008.
Vermeer ve Spinoza - Pontus Hulten, İnci Uysal (çev.), Norgunk Yayıncılık, İstanbul, 2012.
Spinoza ve İfade Problemi - Gilles Deleuze, Alber Nahum (çev.), Norgunk Yayıncılık, İstanbul, 2013.
Spinoza - Solmaz Zelyut Hünler, Paradigma Yayınları, İstanbul, 2003.
Spinoza: Bir Yaşam - Steven Nadler, Anıl Duman(çev.) - Murat Başekim (çev.), İletişim Yayınları, İstanbul, 2008.
Spinoza'nın Sevinci Nereden Geliyor? Reddedilemiyecek Bir Felsefi Teklif - Çetin Balanuye, Ayrıntı Yayınları, İstanbul, Ocak 2017.
Spinoza: Bir hakikat ifadesi - Çetin Balanuye, Say Yayınları, 2012.
Bu eserler, Spinoza'nın felsefesi ve hayatı hakkında derinlemesine bilgi edinmek isteyenler için değerli kaynaklar sunmaktadır.